Romantyzm

TABLICA CHRONOLOGICZNA

Wydarzenia historyczne		Wydarzenia kulturalne		Wydarzenia naukowe
Świat	Polska	Świat	Polska	Świat	Polska
1775-1783 wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych 1789-1795 Wielka Rewolucja Francuska 1799-1814 epoka napoleońska 1815 kongres wiedeński 1819-1828 kolejno kraje Ameryki Płd. Ogłaszają niepodległość 1821-1830 powstanie w Grecji 1825 bunt dekabrystów w Rosji	1772 I rozbiór Polski 1793 II rozbiór Polski 1794 powstanie kościuszkowskie 1795 III rozbiór Polski 1797-1806 Legiony Polskie we Włoszech 1807 utworzenie Księstwa Warszawskiego 1811-1812 wojna francusko-rosyjska, klęska Napoleona 1815 utworzenie konstytucyjnego Królestwa Polskiego pod berłem carów Rosji 1817 powstaje Towarzystwo Filomatów 1819 W. Łukasiński organizuje Wolnomularstwo Narodowe (przekształcone 1821 w Towarzystwo Patriotyczne) 1820 powstaje tajny Związek Filaretów 1823-1824 proces członków Towarzystwa Filomatów 1824 proces W. Łukasińskiego 1827-1828 proces przywódców Towarzystwa Patriotycznego 1828 powstaje sprzysiężenie P. Wysockiego 1829 spisek koronacyjny	1774-1840 C. D. Friedrich (malarz niemiecki) 1774 J. W. Goethe Cierpienia młodego Wertera 1775-1851 W. Turner (malarz angielski) 1776 J. J. Rousseau Nowa Heloiza 1781 F. Schiller Zbójcy 1785 F. Schiller Oda do radości 1797-1856 H. Heine (poeta niemiecki) 1797-1828 F. Schubert (kompozytor austriacki) 1803-1869 H. Berlioz (kompozytor francuski) 1808 J. W. Goethe Faust cz. I 1809-1847 F. Mendelssohn-Bartholdy (kompozytor niemiecki) 1809-1849 E. A. Poe (pisarz amerykański) 1810-1856 R. Schumannn (kompozytor niemiecki) 1813-1883 R. Wagner (kompozytor niemiecki) 1813 G. Byron Giaur 1814 W. Scott Waverlay 1819 T. Géricault Tratwa "Meduzy" 1823 śmierć Byrona w Missolunghi (Grecja) 1824 IX symfonia L.van Beethovena	1797 J. Wybicki Pieśń Legionów 1816 J. U. Niemcewicz Śpiewy historyczne 1818 K. Brodziński O klasyczności i romantyczności... 1819 J. Śniadecki O pismach klasycznych i romantycznych 1821 premiera Pana Geldhaba A. Fredry 1822 A. Mickiewicz Ballady i romanse 1823 A. Mickiewicz Dziady cz. II i IV 1824-1829 pobyt Mickiewicza w Rosji 1826 Sonety Mickiewicza 1828 Konrad Wallenrod	1800 ogniwo galwaniczne A. Volty 1807 R. Fulton buduje pierwszy parowiec pasażerski 1809 J. Lamarck Filozofia zoologii (pierwsza pełna teoria ewolucjonistyczna) 1820 H.Ch. Oersted odkrywa pole magnetyczne, A. Ampere odkrywa wzajemne oddziaływanie przewodników, przez które płynie prąd elektryczny, J. Champollion odczytuje hieroglify egipskie 1826 prawo Ohma 1829 alfabet Braille'a, lokomotywa parowa G. Stephensona	1773-1794 działa Komisja Edukacji Narodowej 1800 powołanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk (w Warszawie) 1803-1824 rozkwit Uniwersytetu Wileńskiego 1807-1814 S. B. Linde Słownik języka polskiego 1816 utworzenie Uniwersytetu Warszawskiego 1817 założenie biblioteki Ossolińskich we Lwowie; w Warszawie powstaje pierwsza w Polsce szkoła dla dzieci głuchoniemych
II 1830 Grecja niepodległa VII 1830 rewolucja we Francji VIII 1830 powstanie w Belgii 1833-1888 stopniowe znoszenie niewolnictwa na świecie 1848 Wiosna Ludów; K. Marks, F. Engels Manifest komunistyczny	29 XI 1830 wybuch powstania listopadowego 1831 wojna polsko-rosyjska 1832 zniesienie konstytucji Królestwa Polskiego; na emigracji założenie Towarzystwa Demokratycznego Polskiego (działało do 1862) 1833 "wyprawa Zaliwskiego" - nieudana próba wzniecenia powstania 1835-1846 w Anglii działają Gromady Ludu Polskiego 1835-1837 w Galicji powstaje Stowarzyszenie Ludu Polskiego 1836 Wielki Manifest TDP 1836-1838 Sz. Konarski (stracony 1839) próbuje rozwijać SLP w zaborze rosyjskim 1842-1844 działa Związek Chłopski założony przez księdza P. Ściegiennego (1846 skazany na katorgę) 1846 powstanie krakowskie, rabacja galicyjska 1848 zaburzenia w zaborach austriackim i pruskim; w Rzymie Legion Włoski Mickiewicza	1830 Stendhal Czerwone i czarne; E. Delacroix Wolność wiodąca lud na barykady 1832 J. W. Goethe Faust cz. II 1833 A. Puszkin Eugeniusz Oniegin 1834 H. Balzac Ojciec Goriot 1836 M. Gogol Rewizor; A. Musset Spowiedź dziecięcia wieku 1837 K. Dickens Klub Pickwicka 1840 M. Lermontow Bohater naszych czasów 1842 i tom Martwych dusz Gogola 1844 A. Dumas Trzej muszkieterowie 1845 A. Dumas Hrabia Monte Christo	1830-1846 F. Chopin tworzy większość swoich dzieł 1832 Dziady cz. III, Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza; J. Słowacki Poezje, tom i i II; premiera Pana Jowialskiego Fredry 1833 premiera Ślubów panieńskich; tom III Poezji Słowackiego 1834 Kordian, Pan Tadeusz, premiera Zemsty 1835 Z. Krasiński Nie-Boska komedia 1836 Irydion Krasińskiego 1838 Anhelli Słowackiego 1839 Balladyna Słowackiego; Liryki lozańskie Mickiewicza 1840 Grób Agamemnona 1840-1844 wykłady Mickiewicza w College de France 1841 A. Towiański przybywa do Paryża; Beniowski (Pieśni I-V) Słowackiego 1842 założenie Koła Sprawy Bożej 1843 J. I. Kraszewski Ulana 1844-1847 twórczość genezyjska Słowackiego 1846 rozstanie Mickiewicza z Towiańskim	1830-1842 A. Comte Cours de philosophie positive ('Kurs filozofii pozytywnej') 1831 M. Faraday odkrywa zjawisko indukcji elektromagnetycznej 1833-1834 M. Faraday formułuje prawa elektrolizy 1835 L. Daguerre uzyskuje pierwszy dagerotyp (pierwowzór fotografii), S. Colt konstruuje rewolwer bębenkowy (kolt) 1838 S. Morse buduje telegraf elektryczny 1840 alfabet Morse'a 1842-1851 sformułowanie i i II zasady termodynamiki (m.in. J. Joule) 1845 oddanie do użytku kolei transalpejskiej	1839 założenie Biblioteki Polskiej w Paryżu 1840-1848 Kolej Warszawsko-Wiedeńska, pierwsza polska linia kolejowa 1844 powstaje Politechnika Lwowska
1853-1856 wojna krymska 1855 śmierć cara Mikołaja I, chwilowa liberalizacja w Rosji 1859-1870 zjednoczenie Włoch 1861-1864 wojna secesyjna w Stanach Zjednoczonych	1855 próby stworzenia legionu polskiego w Turcji 1858 zniesienie stanu wojennego w Królestwie Polskim 1860-1861 wielkie manifestacje narodowe w Warszawie I 1863 A. Wielopolski (od 1862 naczelnik rządu Królestwa Polskiego) ogłasza brankę do wojska, wybuch powstania styczniowego (walki trwały do V 1865)	1862 V. Hugo Nędznicy	1849 zgony Słowackiego i Chopina 1851 C. K. Norwid Promethidion 1855 śmierć Mickiewicza 1858 premiera Halki S. Moniuszki 1861 Poezje Norwida	1853-1863 budowa metra w Londynie 1859 K. Darwin O pochodzeniu gatunków... 1859-1869 budowa Kanału Sueskiego 1862-1864 pierwszy piec martenowski do wytopu stali	1852 I. Łukasiewicz uzyskuje z ropy naftowej naftę (1853 konstruuje lampę naftową)

Okres	Wydarzenia historyczne	Twórcy, dzieła, kierunki, tendencje	Charakterystyka okresu
Preromantyzm (II połowa XVIII w.)	Idee oświecenia, zawierające m.in. przekonania antyabsolutystyczne i antyfeudalne (encyklopedyści) doprowadzają do wybuchu (1789) rewolucji we Francji. W Polsce pokojowa próba reformy państwa (Sejm Wielki 1788-1792) zostaje obalona za pomocą zewnętrznej interwencji zbrojnej, co doprowadza do pierwszego powstania narodowego (insurekcja kościuszkowska 1794), a w ostatecznym efekcie - do utraty niepodległości (1795).	Sentymentalizm: J. J. Rousseau, F.Karpiński, F.D.Kniaźnin; Sturm und Drang: Cierpienia młode Wertera Goethego, Zbójcy Schillera	W opozycji do idei klasycystycznych i oświeceniowych ukształtował się sentymentalizm. Przewaga natury nad cywilizacją, prostoty nad nauką i kulturą, uznanie uczuciowości za źródło sztuki, wprowadzenie bohatera cierpiącego z powodu miłości - było źródłem idei, z których obficie czerpali młodzi romantycy. Zasadniczą natomiast różnicą między sentymentalizmem a romantyzmem jest brak buntu i znamion szaleństwa w działaniach bohaterów sentymentalnych. Bunt pojawia się w okresie "burzy i naporu" - zarówno obyczajowy (Werter), jak i społeczny (Zbójcy). Bohaterów Goethego i Schillera cechuje zasadnicza niezgoda wobec świata, w którym przyszło im żyć. Jest to jednak bunt jałowy, skazany na niepowodzenie, prowadzący do samobójstwa (Werter) lub kary śmierci (Zbójcy).
Wczesny romantyzm (ok. 1795 - 1830)	Wielka Rewolucja Francuska rozbudziła nadzieje i apetyty na wolność, równość, braterstwo. Jej zakończenie nie zlikwidowało tych dążeń. Wiele jej idei i zdobyczy zostało rozniesionych po Europie przez Napoleona i jego armię. Ostateczną klęską dążeń wolnościowych stał się kongres wiedeński (1815) - narody, które poznały smak wolności, zostały zmuszone do ponownej akceptacji absolutyzmu. Bunt wobec takiej sytuacji i walka o odzyskanie swobód będzie rysem charakterystycznym romantyzmu. W Polsce niedotrzymanie przez cara Aleksandra i obietnic o demokratycznym charakterze Królestwa Polskiego rodzi kolejne spiski, których ukoronowaniem będzie sprzysiężenie Piotra Wysockiego.	tyrteizm - Mazurek Dąbrowskiego indywidualizm - Giaur tematyka narodowo-historyczna W. Scott, Śpiewy historyczne Niemcewicza walka klasyków z romantykami: O klasyczności i romantyczności Brodzińskiego, O pismach klasycznych i romantycznych Śniadeckiego, Ballady i romanse Mickiewicza orientalizm - Giaur, Sonety krymskie ludowość - Ballady i romanse, Dziady cz. II szaleństwo - Dziady cz. IV miłość romantyczna - Dziady cz. IV tajemniczość - Giaur irracjonalizm - Dziady cz. II i IV apoteoza spisku - Konrad Wallenrod	W Polsce ten okres rozpada się na dwa podokresy, rozdzielone bardzo wyrazistą cezurą roku 1822 (I tom Poezji Mickiewicza). Lata 1795-1815 to pełna nadziei na odzyskanie niepodległości walka u boku Francji i Napoleona. Wojna nie sprzyja sztuce, powstaje więc niewiele ważnych utworów (liryka legionowa). Po upadku Napoleona władzę polityczną w nowo utworzonym Królestwie Polskim dzierży pokolenie byłych bonapartystów, zarażonych klęską swojego idola, a rząd dusz sprawują klasycy postanisławowscy. I jedni, i drudzy nie wierzą w jakąkolwiek szansę walki zbrojnej o niepodległość, a spiskowców traktują jak szaleńców lub prowokatorów. Podobnie patrzą na romantyków, stąd niezwykle ostra reakcja J. Śniadeckiego na pracę K. Brodzińskiego. Wydanie I tomu poezji Mickiewicza zasadniczo zmieniło sytuację. Młodzi, rozproszeni i niezbyt literacko utalentowani romantycy zyskali mistrza i przewodnika, który - jak pokazał w Romantyczności - potrafił boleśnie kąsać przeciwników. Klasycy nie odważą się już na bezpardonowy atak na romantyków, a twórczość Mickiewicza będzie coraz wyraźniej ewoluować w kierunku, który w następnym okresie zaowocuje cz. III Dziadów i Panem Tadeuszem. W latach 1822-1830 nie pojawia się żaden talent porównywalny z Mickiewiczem. Ten okres to jego bezdyskusyjne panowanie wśród polskich romantyków. Ballady i romanse, Dziady wileńsko-kowieńskie oraz Sonety krymskie przenoszą na grunt polski wszystkie najważniejsze idee romantyczne, Konrad Wallenrod to już zupełnie oryginalny wkład w literaturę europejską.
Rozkwit romantyzmu (1830-1848)	Między rokiem 1830 a 1848 większość narodów europejskich albo realizuje swoje aspiracje, albo rezygnuje z nich pod wpływem represji. Niepodległość uzyskują (1830) Grecja i Belgia, Francja odrzuca (1830) restaurację Burbonów, a w końcu doprowadza do ponownego ustanowienia republiki (1848), w Rosji pod rządami Mikołaja i milkną wszelkie głosy żądające modernizacji kraju, Węgry są sterroryzowane po klęsce rewolucji 1848, w Niemczech wzrasta w siłę agresywne pruskie junkierstwo, co doprowadzi w 1870 do utworzenia cesarstwa niemieckiego. Jedynie Włosi i Polacy ani nie uzyskują swoich celów narodowych, ani nie chcą pogodzić się ze swoją sytuacją polityczną.	mistycyzm - Dziady cz. III, Kordian, Nie-Boska komedia, twórczość genezyjska Słowackiego mesjanizm - Dziady cz. III, Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego prowidencjalizm - Dziady cz. III prometeizm - Dziady cz. III krytyka indywidualizmu - Dziady cz. III, Kordian, Pan Tadeusz katastrofizm - Nie-Boska komedia szacunek dla tradycji - Pan Tadeusz, Zemsta krytyka tradycji - Kordian, Grób Agamemnona ironia romantyczna - Beniowski, Pan Tadeusz szekspiryzm - Balladyna	W latach 1830-1848 powstaje większość najważniejszych dzieł romantyzmu. W Niemczech tworzy Heine, we Francji Hugo i Musset, w Rosji Puszkin i Lermontow. Delacroix maluje Wolność wiodącą lud na barykady, komponują Chopin, Schumann, Mendelssohn-Bartholdy. Dla literatury polskiej szczególne znaczenie mają lata 1832-1836. Powstają wówczas Dziady cz. III i Pan Tadeusz; tom I, II i III Poezji oraz Kordian Słowackiego, Nie-Boska komedia i Irydion Krasińskiego, swoje premiery mają Śluby panieńskie i Zemsta. Nie ma drugiego tak intensywnego okresu w historii literatury polskiej. 6 arcydzieł w ciągu 5 lat! Ta erupcja jakby wyczerpała siły twórców. Fredro milknie w 1835 roku, Mickiewicz w 1840, Krasiński nigdy już nie osiągnie poziomu Nie-Boskiej Komedii. Podobnie dzieje się w literaturze europejskiej - po roku 1840 pojawiają się jedynie pojedyncze dzieła (np. Nowe pieśni Heinego w 1844). Romantyzm reprezentują wyłącznie Hugo oraz Słowacki. W zasadzie, gdyby nie ten ostatni, musielibyśmy uznać, że literatura romantyczna skończyła się ok. 1840 roku. W tym samym okresie, nieomal równocześnie z największymi dziełami romantyzmu pojawiają się arcydzieła powieści realistycznej (Czerwone i czarne Stendhala, Ojciec Goriot Balzaca, Klub Pickwicka Dickensa).
Schyłek romantyzmu (1849-1863)	Sytuacja polityczna w Europie jest w zasadzie stabilna. Mocarstwa (Anglia, Francja, Rosja) coraz więcej uwagi poświęcają Azji i Afryce oraz terytoriom osłabionej Turcji. Włochom udaje się doprowadzić do zjednoczenia kraju. Aspiracje Węgrów zostaną zaspokojone dopiero w 1867 roku, gdy powstanie monarchia Austro-Węgierska. Kształtowanie Europy zakończy powstanie cesarstwa niemieckiego w 1870 roku. Jedyne miejsca zapalne to Bałkany i Polska. O ile jednak sprawa bałkańska angażuje wszystkie potęgi Europy, o tyle Polacy pozostają zostawieni sami sobie. Powstanie styczniowe, podjęte bez najmniejszej szansy powodzenia, zakończone bezprzykładną klęską i następującymi po niej prześladowaniami stanowi ostatni przejaw idei romantycznych w historii XIX-wiecznej Europy.		W okresie tym nie powstają już żadne nowe tendencje romantyczne, które oddziaływałyby na współczesnych. Kolejne dzieła - niezrozumiane i odrzucone, w większości niewydane - tworzy Norwid. W kraju piszą Teofil Lenartowicz, Wincenty Pol, Mieczysław Romanowski, Władysław Syrokomla, Kornel Ujejski - poeci dużo mniejszej miary niż tytani romantyzmu. Milczenie przerywa Fredro, ale jego późna twórczość nie dorównuje komediom pierwszego okresu. Stopniowo wymierają najwięksi twórcy romantyczni (kolejno Słowacki, Chopin, Mickiewicz, Heine, Musset, Krasiński, Delacroix). Nieomal do śmierci w 1882 roku tworzy Hugo, ale jego twórczość jest już zjawiskiem samoistnym, poza modami i szkołami.

Preromantyzm (II połowa XVIII w.)

Idee oświecenia, zawierające m.in. przekonania antyabsolutystyczne i antyfeudalne (encyklopedyści) doprowadzają do wybuchu (1789) rewolucji we Francji.

W Polsce pokojowa próba reformy państwa (Sejm Wielki 1788-1792) zostaje obalona za pomocą zewnętrznej interwencji zbrojnej, co doprowadza do pierwszego powstania narodowego (insurekcja kościuszkowska 1794), a w ostatecznym efekcie - do utraty niepodległości (1795).

W opozycji do idei klasycystycznych i oświeceniowych ukształtował się sentymentalizm. Przewaga natury nad cywilizacją, prostoty nad nauką i kulturą, uznanie uczuciowości za źródło sztuki, wprowadzenie bohatera cierpiącego z powodu miłości - było źródłem idei, z których obficie czerpali młodzi romantycy. Zasadniczą natomiast różnicą między sentymentalizmem a romantyzmem jest brak buntu i znamion szaleństwa w działaniach bohaterów sentymentalnych.

Bunt pojawia się w okresie "burzy i naporu" - zarówno obyczajowy (Werter), jak i społeczny (Zbójcy). Bohaterów Goethego i Schillera cechuje zasadnicza niezgoda wobec świata, w którym przyszło im żyć. Jest to jednak bunt jałowy, skazany na niepowodzenie, prowadzący do samobójstwa (Werter) lub kary śmierci (Zbójcy).

Wczesny romantyzm
(ok. 1795 - 1830)

Wielka Rewolucja Francuska rozbudziła nadzieje i apetyty na wolność, równość, braterstwo. Jej zakończenie nie zlikwidowało tych dążeń. Wiele jej idei i zdobyczy zostało rozniesionych po Europie przez Napoleona i jego armię. Ostateczną klęską dążeń wolnościowych stał się kongres wiedeński (1815) - narody, które poznały smak wolności, zostały zmuszone do ponownej akceptacji absolutyzmu. Bunt wobec takiej sytuacji i walka o odzyskanie swobód będzie rysem charakterystycznym romantyzmu.

W Polsce niedotrzymanie przez cara Aleksandra i obietnic o demokratycznym charakterze Królestwa Polskiego rodzi kolejne spiski, których ukoronowaniem będzie sprzysiężenie Piotra Wysockiego.

Pojawiają się wówczas następujące zjawiska:

- tyrteizm - Mazurek Dąbrowskiego

- indywidualizm - Giaur

- tematyka narodowo-historyczna W. Scott, Śpiewy historyczne Niemcewicza

- walka klasyków z romantykami:

O klasyczności i romantyczności Brodzińskiego, O pismach klasycznych i romantycznych Śniadeckiego, Ballady i romanse Mickiewicza

- orientalizm - Giaur, Sonety krymskie

- ludowość - Ballady i romanse, Dziady cz. II

szaleństwo - Dziady cz. IV

- miłość romantyczna - Dziady cz. IV

- tajemniczość - Giaur

- irracjonalizm - Dziady cz. II i IV

- apoteoza spisku -

Konrad Wallenrod

W Polsce ten okres rozpada się na dwa podokresy, rozdzielone bardzo wyrazistą cezurą roku 1822 (I tom Poezji Mickiewicza). Lata 1795-1815 to pełna nadziei na odzyskanie niepodległości walka u boku Francji i Napoleona. Wojna nie sprzyja sztuce, powstaje więc niewiele ważnych utworów (liryka legionowa). Po upadku Napoleona władzę polityczną w nowo utworzonym Królestwie Polskim dzierży pokolenie byłych bonapartystów, zarażonych klęską swojego idola, a rząd dusz sprawują klasycy postanisławowscy. I jedni, i drudzy nie wierzą w jakąkolwiek szansę walki zbrojnej o niepodległość, a spiskowców traktują jak szaleńców lub prowokatorów. Podobnie patrzą na romantyków, stąd niezwykle ostra reakcja J. Śniadeckiego na pracę K. Brodzińskiego.

Wydanie I tomu poezji Mickiewicza zasadniczo zmieniło sytuację. Młodzi, rozproszeni i niezbyt literacko utalentowani romantycy zyskali mistrza i przewodnika, który - jak pokazał w Romantyczności - potrafił boleśnie kąsać przeciwników. Klasycy nie odważą się już na bezpardonowy atak na romantyków, a twórczość Mickiewicza będzie coraz wyraźniej ewoluować w kierunku, który w następnym okresie zaowocuje cz. III Dziadów i Panem Tadeuszem. W latach 1822-1830 nie pojawia się żaden talent porównywalny z Mickiewiczem. Ten okres to jego bezdyskusyjne panowanie wśród polskich romantyków. Ballady i romanse, Dziady wileńsko-kowieńskie oraz Sonety krymskie przenoszą na grunt polski wszystkie najważniejsze idee romantyczne, Konrad Wallenrod to już zupełnie oryginalny wkład w literaturę europejską.

Rozkwit romantyzmu
(1830-1848)

Między rokiem 1830 a 1848 większość narodów europejskich albo realizuje swoje aspiracje, albo rezygnuje z nich pod wpływem represji. Niepodległość uzyskują (1830) Grecja i Belgia, Francja odrzuca (1830) restaurację Burbonów, a w końcu doprowadza do ponownego ustanowienia republiki (1848), w Rosji pod rządami Mikołaja i milkną wszelkie głosy żądające modernizacji kraju, Węgry są sterroryzowane po klęsce rewolucji 1848, w Niemczech wzrasta w siłę agresywne pruskie junkierstwo, co doprowadzi w 1870 do utworzenia cesarstwa niemieckiego. Jedynie Włosi i Polacy ani nie uzyskują swoich celów narodowych, ani nie chcą pogodzić się ze swoją sytuacją polityczną.

Dla tego okresu charakterystyczne są zjawiska:

- mistycyzm - Dziady cz. III, Kordian, Nie-Boska komedia, twórczość genezyjska Słowackiego

- mesjanizm - Dziady cz. III, Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego

- prowidencjalizm - Dziady cz. III

- prometeizm - Dziady cz. III

- krytyka indywidualizmu - Dziady cz. III, Kordian, Pan Tadeusz

- katastrofizm - Nie-Boska komedia

- szacunek dla tradycji - Pan Tadeusz, Zemsta

- krytyka tradycji - Kordian, Grób Agamemnona

- ironia romantyczna - Beniowski, Pan Tadeusz

- szekspiryzm - Balladyna

W latach 1830-1848 powstaje większość najważniejszych dzieł romantyzmu. W Niemczech tworzy Heine, we Francji Hugo i Musset, w Rosji Puszkin i Lermontow. Delacroix maluje Wolność wiodącą lud na barykady, komponują Chopin, Schumann, Mendelssohn-Bartholdy.

Dla literatury polskiej szczególne znaczenie mają lata 1832-1836. Powstają wówczas Dziady cz. III i Pan Tadeusz; tom I, II i III Poezji oraz Kordian Słowackiego, Nie-Boska komedia i Irydion Krasińskiego, swoje premiery mają Śluby panieńskie i Zemsta. Nie ma drugiego tak intensywnego okresu w historii literatury polskiej. 6 arcydzieł w ciągu 5 lat! Ta erupcja jakby wyczerpała siły twórców. Fredro milknie w 1835 roku, Mickiewicz w 1840, Krasiński nigdy już nie osiągnie poziomu Nie-Boskiej Komedii. Podobnie dzieje się w literaturze europejskiej - po roku 1840 pojawiają się jedynie pojedyncze dzieła (np. Nowe pieśni Heinego w 1844). Romantyzm reprezentują wyłącznie Hugo oraz Słowacki. W zasadzie, gdyby nie ten ostatni, musielibyśmy uznać, że literatura romantyczna skończyła się ok. 1840 roku.

W tym samym okresie, nieomal równocześnie z największymi dziełami romantyzmu pojawiają się arcydzieła powieści realistycznej (Czerwone i czarne Stendhala, Ojciec Goriot Balzaca, Klub Pickwicka Dickensa).

Schyłek romantyzmu
(1849-1863)

Sytuacja polityczna w Europie jest w zasadzie stabilna. Mocarstwa (Anglia, Francja, Rosja) coraz więcej uwagi poświęcają Azji i Afryce oraz terytoriom osłabionej Turcji. Włochom udaje się doprowadzić do zjednoczenia kraju. Aspiracje Węgrów zostaną zaspokojone dopiero w 1867 roku, gdy powstanie monarchia Austro-Węgierska. Kształtowanie Europy zakończy powstanie cesarstwa niemieckiego w 1870 roku. Jedyne miejsca zapalne to Bałkany i Polska. O ile jednak sprawa bałkańska angażuje wszystkie potęgi Europy, o tyle Polacy pozostają zostawieni sami sobie. Powstanie styczniowe, podjęte bez najmniejszej szansy powodzenia, zakończone bezprzykładną klęską i następującymi po niej prześladowaniami stanowi ostatni przejaw idei romantycznych w historii XIX-wiecznej Europy.

W okresie tym nie powstają już żadne nowe tendencje romantyczne, które oddziaływałyby na współczesnych. Kolejne dzieła - niezrozumiane i odrzucone, w większości niewydane - tworzy Norwid. W kraju piszą Teofil Lenartowicz, Wincenty Pol, Mieczysław Romanowski, Władysław Syrokomla, Kornel Ujejski - poeci dużo mniejszej miary niż tytani romantyzmu. Milczenie przerywa Fredro, ale jego późna twórczość nie dorównuje komediom pierwszego okresu. Stopniowo wymierają najwięksi twórcy romantyczni (kolejno Słowacki, Chopin, Mickiewicz, Heine, Musset, Krasiński, Delacroix).

Nieomal do śmierci w 1882 roku tworzy Hugo, ale jego twórczość jest już zjawiskiem samoistnym, poza modami i szkołami.

"Starzy" (klasycy)	"Młodzi" (romantycy)
rozum	uczucia, szaleństwo
cywilizacja, sztuczność	natura, autentyczność
"prawdy martwe"	"prawdy żywe"
racjonalizm	irracjonalizm, fantastyka
areligijność (deizm, ateizm)	religijność, mistycyzm
podległość nakazom i zakazom	spontaniczność
wyższość zbiorowości nad jednostką, przekonanie o możliwości pogodzenia interesów jednostki i społeczeństwa	indywidualizm, przekonanie o nieuchronnym konflikcie między jednostką a światem
konieczność wychowywania społeczeństwa	bunt przeciw społeczeństwu
kult powodzenia, sukcesu	apoteoza klęski
harmonia, ład	niepokój, łamanie reguł
kultura elitarna	nobilitacja kultury ludowej
tradycja antyku i renesansu	tradycja średniowiecza i baroku
tradycja "południowa" (Grecja, Rzym)	tradycja "północna" (germańska, brytyjska)
Europa	Orient
sztuka jako realizacja norm i reguł	sztuka jako ekspresja geniuszu