LITERATURA EUROPEJSKA

PREKURSORZY I  GWIAZDY ROMANTYZMU

NIEMCY

W Niemczech pod koniec XVIII w. rozwinął się preromantyczny nurt nazwany Sturm und Drang, czyli "burza i napór". Jego twórcy, wśród których znaleźli się dwaj najwięksi pisarze niemieccy - J. W. Goethe (1749-1832) i F. Schiller (1759-1805) - wywarli ogromny wpływ na pierwsze pokolenie romantyków. Sturm und Drang wiele łączy z sentymentalizmem. Oba kierunki przejawiają niechęć do cywilizacji, której przeciwstawiają życie w zgodzie z naturą. Oba krytykują społeczeństwo stanowe, oceniające jednostkę za pochodzenie, a nie za talent. Jednak poeci "burzy i naporu dołożyli do tych założeń element, który stanie się osią postawy romantycznej - bunt.

Bohater Zbójców (1772) Schillera, Karol Moor, wygnany z rodzinnego zamku w wyniku intryg brat, . Zostaje hersztem bandy zbójców. Indywidualna niesprawiedliwość, której doznał, prowadzi go ku marzeniom o stworzeniu nowego lepszego świata. Jednak są to jedynie piękne rojenia, których nie ma szansy ziścić. Gdy zły brat ginie, Karol nie może powrócić na należne mu miejsce, bowiem zbójcy nie chcą go zwolnić z przysięgi. Bohater dobrowolnie oddaje się w ręce sprawiedliwości. Jego los jest przesądzony, zwłaszcza że nie zamierza żałować swych win, a wręcz się nimi chlubi.

Najsłynniejsze dzieło "burzy i naporu" to powieść epistolarna (powieść w listach) Goethego Cierpienia młodego Wertera. Jej bohaterem jest młody, inteligentny i wykształcony mieszczanin, obdarzony dużą dawką uczuciowości, szlachetności oraz egztitleacji. Uciekając przed uczuciowymi komplikacjami, wyjeżdża na wieś, gdzie szuka samotnego kontaktu z przyrodą oraz prostymi ludźmi. Znajduje jednak miłość, którą nie ma szans urzeczywistnienia. Jego ukochana Lotta jest zaręczona z Albertem, młodzieńcem ze wszech miar pozytywnym, którego zna od dawna i z którym na łożu śmierci związała ją matka. Werter postanawia wyjechać i podjąć pracę w służbie dyplomatycznej. Pracuje jako sekretarz konsula, "pedantycznego cymbała, którym gardzi. Zresztą całe otoczenie, w którym dominuje służalstwo i dążenie do awansu, napawa go niechęcią. Źle znosi nierówności stanowe. Praca nie daje mu więc ani satysfakcji, ani zapomnienia o miłości. Werter wciąż kocha Lottę, mimo jej ślubu z Albertem. Bohater składa dymisję, której bezpośrednią przyczyną stało się wyproszenie go z arystokratycznego przyjęcia. Wraca w pobliże ukochanej, zaczyna ją odwiedzać. Miłość wybucha z nową siłą. Werter cierpi, myśli o śmierci, marzy o szaleństwie, wpada w rozpacz, użala się nad sobą, popada w apatię. W końcu podejmuje decyzję. Pożycza od Alberta pistolety, płaci długi, pisze pożegnalny list do Lotty... Rano, z przestrzeloną głową, w agonii, zostaje znaleziony przez służącego. Porównanie Cierpień młodego Wertera i Nowej Heloizy nasuwa się samo. Obie powieści stanowiły oskarżenie stosunków panujących w świecie, w którym liczy się pochodzenie, a nie umiejętności. Ich bohaterowie, młodzi, pełni zalet mieszczanie nie mają szans na powodzenie w życiu i miłości. Kobiety, które kochają i przez które są kochani, wstępują w związki małżeńskie odgórnie zaaranżowane przez rodziny. Ich mężowie, ludzie szlachetni i godni szacunku, są przy tym zupełnie niewinni. Winny jest system, w którym młodzi ludzie nie mają nic do powiedzenia w najważniejszej dla siebie sprawie. Jednak bohater Rousseau godzi się z zaistniałą sytuacją, Werter ogarnia coraz większe szaleństwo i bunt. Początkowo przejawia się to w niechęci do ludzi i wzrastającym poczuciu obcości, w końcu prowadzi do samobójstwa. Jego bunt jest jałowy - strzał w głowę, choćby stanowił niezwykle silne oskarżenie rzeczywistości, w niczym jej nie naprawi. Werter jednak nie może ani zmienić świata, ani w nim żyć. Jego wrażliwość, marzycielstwo, uczuciowość, indywidualizm uniemożliwiają mu kontakt z ludźmi. Miłość do Lotty to pierwsza próba ucieczki Wertera przed światem, ucieczki z góry skazanej na niepowodzenie, której logicznym następstwem może być tylko śmierć. Osobowość, postawa wobec życia i końcowa próba samobójcza bohatera Goethego, nazwana werteryzmem, stała się wzorem dla wielu bohaterów literackich.

Największym dziełem Goethego jest pisany niemal przez całe życie Faust. Część i (wydana 1808) powstała jeszcze w okresie "burzy i naporu, część II (wydana 1832) już po powrocie autora do założeń klasycyzmu. Bohater dramatu, mędrzec Faust wywodzi się ze średniowiecznej legendy o doktorze Faustusie, który zaprzedał duszę diabłu i musiał za to zapłacić. W ujęciu Goethego Faust z i części to człowiek znużony swoim dotychczasowy życiem i nieprzydatną wiedzą, którą zdobył. Marzy o ogarnięciu tajemnicy człowieczeństwa, przeżyciu wszystkich ludzkich uczuć, odczuciu pełni życia. Przyjmuje zakład z Mefistofelesem, że obdarowany tym wszystkim, nie pogrąży się w jałowym używaniu rozkoszy. Początkowo jednak zapomina o własnej obietnicy i rzuca się w wir istnienia. Uwodzi i doprowadza do śmierci Małgorzatę, co powoduje przełom w jego duszy. Zaczyna dążyć do szczęścia ludzkości. Udaje mu się to osiągnąć w chwili śmierci i w zamian doznaje boskiego przebaczenia.

ANGLIA

Najwybitniejszy przedstawiciel angielskiego romantyzmu, lord George Byron (1788-1824), to legenda i bożyszcze romantyków. Sławę w równym stopniu zawdzięczał swej obrazoburczej twórczości, co opinii prześladowanego skandalisty (z powodu małżeńskiej separacji musiał opuścić kraj), a zwłaszcza śmierci w imię wolności ludów (zmarł w Grecji, gdzie zamierzał wziąć udział w antytureckim powstaniu).

Powieść poetycka Giaur to najbardziej znane dzieło Byrona. Stworzył w niej postać tajemniczego samotnika skłóconego ze światem, kierującego się własną moralnością i lekceważącego normy społeczne, który ukrywa przed ludźmi mroczną tajemnicę. Taki bohater, zwany byronicznym, to jedna z typowych figur romantycznych, naśladowanych przez wielu twórców. Giaur, człowiek bez imienia (giaur to rzeczownik pospolity, którym mahometanie pogardliwie nazywają ludzi innej religii) i narodowości (być może jest Wenecjaninem), żyje samotnie, budząc przerażenie i niechęć napotkanych ludzi. Przez 6 lat przebywa w klasztorze, ale nie widać, by to w czymkolwiek zmieniło jego nastawienie do człowieka, świata oraz własnych czynów. Ponieważ akcja jest achronologiczna i pełna luk, tajemnicę Giaura poznajemy stopniowo aż do końcowej sceny, ale i tak nasza wiedza na temat bohatera pozostaje niepełna. Zwłaszcza w pierwszej części dzieła czytelnik błądzi we mgle. Nie za bardzo wie, jak połączyć w jedną całość inwokację do walczącej o wolność Grecji, obraz tajemniczego jeźdźca pędzącego konno przez dzikie pustkowie, opis ruin domu tureckiego baszy Hassana, relację przewoźnika łodzi o zatopieniu tajemniczego pakunku przez muzułmanów, scenę rozterek i wściekłości Hassana z powodu zniknięcia ukochanej branki Leili. Być może Leila, której opis pojawia się w następnej kolejności, umknęła z Giaurem, ale przeczy temu informacja, iż bohatera widziano, jak mknął samotnie na koniu. Dopiero od następnej sceny, gdy na Hassana jadącego po nową żonę napada Giaur z bandą zbójców, wydarzenia zaczynają układać się w logiczną całość. Wszystko się jednak wyjaśnia dopiero 6 lat później, podczas przedśmiertnej spowiedzi Giaura w klasztorze. Leila była jego kochanką, jedyną miłością jego życia, którą Hassan w nieludzki sposób ukarał za zdradę. Zamknięta w worku została żywcem utopiona, a kochanek poprzysiągł zemstę okrutnemu mężowi. Spowiedź Giaura to raczej wyznanie bólu, a nie wyraz żalu za grzechy. Choć Giaur mówi o sobie "grzesznik, "niegodny, nie widać, by czegokolwiek żałował. Zamordowanie Hassana martwi go, ale nie z powodów moralnych - Giaur ubolewa, iż pozwolił wrogowi na mężną śmierć, dając mu w ten sposób prawo wstępu do muzułmańskiego raju. Bohater nie prosi o rozgrzeszenie, nie wierzy w siłę modlitwy, nie chce wyrazić skruchy. Powiada, że gdyby mógł przeżyć życie na nowo, niczego by nie zmienił. Ból, który wyziera z każdego słowa Giaura, spowodowany jest wyłącznie pustką po stracie ukochanej, świadomością, że nie uratował Leili, stał się natomiast przyczyną jej śmierci.
Giaur to znakomity przykład powieści poetyckiej, gatunku nieodłącznie związanego z romantyzmem. Pełna niedomówień, zagadek, luk fabularnych, o dramatycznej akcji opowiadanej w sposób niechronologiczny, oznaczająca się silną subiektywnością narracji przeplatanej opisami o wielkiej sile wyrazu - budziła uwielbienie młodych romantyków, którzy bardzo często wykorzystywali jej formę (zwłaszcza J. Słowacki w swojej wczesnej twórczości).

Wiersze Byrona

FRANCJA

Wkład Francji w kulturę romantyczną to głównie idea i literatura sentymentalna. Zwłaszcza w Nowej Heloizie zaczytywali się romantycy w okresie swej młodości.

Najwybitniejszym przedstawicielem, przywódcą i teoretykiem młodego pokolenia twórców we Francji był Victor Hugo (1802-1885). Dla rozwoju programu literackiego romantyzmu największe znaczenie miały jego dramaty Cromwell (1827) oraz Hernani (1830). Przedmowa do pierwszego z nich należy do najważniejszych romantycznych manifestów programowych. Postulował w niej Hugo uznanie dramatu na gatunek najlepiej odpowiadający duchowi nowoczesności, a jako wzór twórczości teatralnej wskazywał dzieła Szekspira, krytykując równocześnie tradycję klasyczną. Premiera Hernaniego odbyła się w atmosferze skandalu, a na widowni doszło do bójek między zwolennikami klasycyzmu i romantyzmu. We Francji, podobnie jak w Polsce, spór ten miał podłoże polityczne. Zaledwie 15 lat wcześniej napoleońska Francja została upokorzona przez koalicję Anglii, Rosji i Prus. Trudno się dziwić, że zakochanych w Szekspirze i Goethem romantyków traktowano jako zdrajców, a obrona klasycyzmu była równoznaczna z obroną honoru narodowego. Co gorsza, "młodzi początkowo popierali monarchię Burbonów. Jednak już rewolucja lipcowa 1830 zmieniła tę sytuację. Prawdziwi romantycy, jak Hugo, przeszli na stronę rewolucjonistów, monarchiści odwrócili się od romantyzmu. Jest to znakomity dowód, iż bunt stanowił zasadniczą cechę romantycznego światopoglądu. Hugo dowiódł tego całym swoim życiem. Brał udział w rewolucji lutowej 1848 r., podczas panowania Napoleona III (1851-1870) przebywał na dobrowolnym wygnaniu, jako członek Zgromadzenia Narodowego bronił uczestników Komuny Paryskiej. W swej twórczości był ogromnie wszechstronny. Jego wiersze wywarły wielki wpływ na poezję francuską XIX i początku XX wieku. Jednak najsłynniejsze dzieła Hugo to powieści, zwłaszcza Nędznicy (1862), szeroka panorama społeczeństwa francuskiego 1. połowy XIX wieku. Oś fabularną stanowią losy byłego galernika Jeana Valjeana, który pod wpływem miłosiernego biskupa przeżywa przemianę i staje się wzorowym obywatelem (przemysłowcem, burmistrzem, opiekunem osieroconej Kozety). Ponieważ jednak ukrywa swą przestępczą przeszłość, wciąż musi uciekać przed demonicznym inspektorem Javertem. Powieść ukazuje hipokryzję społeczeństwa, które drobnemu złodziejaszkowi nie pozwala zejść z drogi przestępstwa, biedne dziewczęta (Fantyna, matka Kozety) wpędza w prostytucję, a honoruje bogatych zbrodniarzy (rodzina, u której Kozeta była służącą).

ROSJA

Najwybitniejszy romantyk rosyjski, Aleksander Puszkin (1799-1837), odegrał w literaturze Rosji podobną rolę, jak Mickiewicz w Polsce (obaj zresztą poznali się podczas przymusowego pobytu Mickiewicza w Rosji). Zbliżony do dekabrystów (rewolucjonistów, którzy w 1826 podjęli kompletnie nieudaną próbę przewrotu politycznego) stworzył wiele śmiałych wierszy politycznych (oda Wolność 1817), za które w 1820 r. Został zesłany na Kaukaz. Tam powstał cykl poematów, pozostających pod wpływem Byrona, oraz tragedia Borys Godunow, ukazująca na tle wydarzeń z historii Rosji i Polski XVII w. narodziny narodu rosyjskiego. Po upadku dekabrystów car Mikołaj i uznał, iż lepiej mieć Puszkina pod osobistą kontrolą. Poeta został odwołany z zesłania i oddany pod nadzór policyjno-cenzorski (wiele jego utworów osobiście cenzurował car). We wrogim otoczeniu, prowadząc skomplikowaną grę ustępstw z carem, otoczony niechęcią dworaków, został zamordowany w sprowokowanym pojedynku. W okresie dworskim stworzył swe największe dzieła. Wśród nich znajduje się poemat Jeździec miedziany (1833) - polemika z Ustępem III części Dziadów Mickiewicza (których nie zrozumiał, potraktował jako utwór antyrosyjski, a nie antycarski). Największym dziełem Puszkina jest poemat dygresyjny Eugeniusz Oniegin (wydany 1833), nie tyle ze względu na wizerunek tytułowego bohatera, typowego dziecka swej epoki trawionego chorobą wieku, ile z powodu mistrzostwa artystycznego, wirtuozerii wersyfikacyjnej (której nie oddaje polski przekład) oraz bogactwa języka.