gdy w wyrazach pokrewnych również występuje rz

Jeśli rzeka,
to również rzeczka, rzeczułka, rzeczny , nadrzeczny itd.

gdy w innych formach tego samego wyrazu
lub w wyrazach pokrewnych
wymienia się na r

góra - górze
morski - morze
wiara -  wierzę
pióro - pierzasty
marca - marzec

w końcówkach -arz, -erz

fałszerz, harcerz, pasterz, kołnierz, talerz, brukarz, dekarz,
pisarz, ślusarz, kolarz (rowerzysta), elementarz, kalendarz

wyjątki:
gulasz, kiermasz, flesz

wyrazy pochodzenia obcego:
bandaż, bagaż, makijaż, garaż, montaż,
reportaż, masaż, kolaż (praca plastyczna)

w końcówkach -mierz

kroplomierz, ciśnieniomierz, Kazimierz, Włodzimierz

w końcówkach -mistrz

ogniomistrz, zegarmistrz, burmistrz

po spółgłoskach: p, b, t, d, k, g, ch, j, w
bez względu na wymowę

przerwa, zabrzmieć, trzeba, drzwi, krzak,
grzebień, chrzest, spojrzeć, wrzask

wyjątki:
kształt pszenica wykształcenie jakże

stopień wyższy i najwyższy przymiotników:
młodszy, zdrowszy, szybszy,
najlepszy, najkrótszy, najmniejszy

złożenia z cząstką wzmacniającą -że:
róbże, kupujże, łapże

wyrazy pochodzące od wyrazów zaczynających się na ż-:
obżerać się, podżerać, odżałować, odżyć, odżelazić

gdy w wyrazach pokrewnych również występuje ż

Jeśli róża,
to również róż, różany, różowy, różyczka

gdy w innych formach tego samego wyrazu
lub w wyrazach pokrewnych
zachodzi wymiana:
g - ż

księga - książka
uwaga -  uważny
róg - rożek
waga - ważyć
droga - podróżnik

dz - ż

ksiądz - księża

ż - z

mróz - zamrażać
mazać - mażę

ź (zi) - ż

groźny - grożę
duzi - duży
wozi - wożę

s - ż

boski - boży
męstwo - mężny

po spółgłoskach l, ł, n, r

rżeć, ulżyć, łże, inżynier, drżenie

gdy wchodzi w skład cząstek -że, -ż

niemalże, skończże, weźże, jakże, czyż

gdy w wyrazach pokrewnych również występuje ó

Jeśli góra,
to również górski, górzysty, górny, góralka, góralski

gdy w innych formach tego samego wyrazu
lub wyrazach pokrewnych
wymienia się na o lub e

móc - mogę
lód - lodem
dróżka - droga
pióro - pierze
brzózka - brzezina

gdy wymienia się na a w czasownikach

wrócić - wracać
skrócić - skracać
mówić - mawiać
zwrócić - zwracać

gdy występuje w rzeczownikach w końcówkach -ów, -ówka, -ówna

stołów, zeszytów, panów; Głogów, Kraków,
biodrówka, kreskówka, kartkówka, Kucówna

Wyjątki:
skuwka, zasuwka

Na początku wyrazów ó piszemy tylko w słowach:

ósemka, ósmy, ów, ówczesny, ówdzie

Nigdy nie piszemy ó na końcu wyrazu!

gdy w wyrazach pokrewnych również występuje u

Jeśli budować,
to również budowa, budowla, budowanie,
budowlańcy, budynek itd.

w formach czasu teraźniejszego zakończonych na
-uję, -ujesz, -uje, -ujemy, -ujecie, -ują

gotuję, gotujesz, gotuje, gotujecie
czatuję, czatujemy, czatują

w zdrobnieniach i zgrubieniach

dzieciuch, córuchna, leciuchny, tatulek, babuleńka,
brzydulka, mężulo, ciotunia, malusi, mamusia,
garnuszek, kaczuszka, serduszko, dziadziuś, milutki

w wyrazach zakończonych na -unek, -us

ratunek, rabunek, pakunek, malunek, dzikus, lizus, szus, mus

Na początku wyrazu

ubranie, udar, ukochana, ula, ukraina, ul,
ulica, ułan, umowa, uroda, urszula, utopić się

Wyjątki:
ósemka, ósmy, ów, ówczesny, ówdzie

Zawsze na końcu wyrazu

bólu, chóru, dołu, kraju, listu, parku, żalu

rzeczownikami

niebezpieczeństwo, niechrześcijanin, niepewność, niezdyscyplinowanie, niedyskrecja

przymiotnikami

nieagresywny, niebiedny, niedrogi, niehałaśliwy, niekrakowski, niemiłosierny, nieodmienny,
nieprzytulny, niesłony, nietykalny

przysłówkami utworzonymi od przymiotników

niedrogo, niejasno, niemile, nietrudno; są to przysłówki utworzone od przymiotników
niedrogi, niejasny, niemiły, nietrudny

czasownikami

nie chcieć, nie jestem, nie telefonował, nie zawiadomiła, nie świeciło,
nie świeciłabym, nie zaskoczyłby, nie przeszkadzaj, nie roznoś,
niech nie krzyczy, nie znaleziono; nie wykryto, nie brak, nie można,
nie potrzeba, nie trzeba, nie wiadomo, nie warto, nie wolno

liczebnikami

nie trzy; nie dwanaście;
nie pierwszy; nie dwunasty;
nie dwoje dzieci, ale troje;
nie jeden milion pochłonął mu hazard,

zaimkami

nie my to zrobiliśmy;
nie każdy to potrafi;
nie swój majątek przegrał;
nie nasze auto; nie ten autobus;
nie to zagadnienie,

wyrażeniami przyimkowymi

nie dla nas; nie z nim;
nie przez każdego;
nie o Marysi;
nie w szkole;
nie za długo;
nie na czasie,

przysłówkami niepochodzącymi od przymiotników

nie bardzo, nie dosyć, nie całkiem, nie dziś, nie tylko, nie teraz, nie wszędzie;
nie tu, nie tutaj, nie tam, nie wczoraj, zaraz, nie wnet,

przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym

nie lepszy, nie najlepszy;
nie łatwiejszy, nie najłatwiejszy;
nie gorszy, nie najgorszy;
nie lepiej, nie najlepiej;
nie łatwiej, nie najłatwiej;
nie gorzej, nie najgorzej.

Zawsze, gdy cząstka nie wprowadza przeciwstawienie

nie dobrze, ale wspaniale;
nie przyjaciel, tylko twój wróg;
nie czarne, a białe;
oszczędny, ale nie skąpy

dni tygodnia, miesiące, okresy kalendarzowe

poniedziałek, styczeń, karnawał, post

okresy historyczne, epoki kulturalne

starożytność, współczesność, średniowiecze

wydarzenia historyczne

hołd pruski, druga wojna światowa, powstanie warszawskie, stan wojenny

obrzędy, zabawy i zwyczaje

mikołajki, walentynki, berek, klasy

gry planszowe, karciane i logiczne

tysiąc, brydż, warcaby, okręty, chińczyk

gatunki literackie, muzyczne, tańce, modlitwy, nabożeństwa

powieść, bajka, baśń, symfonia, opera, walc, msza, nieszpory, pacierz

wyroby przemysłowe

opel, mercedes, sony, ptasie mleczko
Ale nazwy firm piszemy wielką literą, np.:
telewizor marki Sony lub telewizor "Sony"

monety, pieniądze

złotówka, dolar, euro

języki

polski, angielski, esperanto

rośliny

jabłoń, rumianek, agawa amerykańska

nazwy urzędów, władz używane w znaczeniu ogólnym

Mam lokatę w banku (w jakimś banku).
ale: Mam lokatę w Banku Polskim (banku o nazwie: Bank Polski).

tytuły naukowe, zawodowe, nazwy godności

profesor, doktor, cesarz, premier

nazwy żołnierzy, zakonników, wierzących

marynarz, franciszkanin, katolik

gatunki istot będących wytworem fantazji

faun, syrena, diabeł, hobbit, elf

mieszkańcy miast, osiedli i wsi

warszawiak, paryżanka, zakopianin

nazwy absolwentów szkół

batorak (absolwent LO im. Stefana Batorego),
oksfordczyk (absolwent Uniwersytetu Oksfordzkiego)

strony świata, pojęcia i terminy geograficzne

północ, południe, biegun północny, równik

nazwy okręgów administracyjnych

województwo pomorskie, powiat warszawski,
diecezja poznańska, ziemia dobrzyńska

imiona, nazwiska, przydomki ludzi

Jan "Kinio" Łuk, Biedaczyna z Asyżu

imiona zwierząt i drzew

Azor, Kitka, dąb Bartek

imiona bogów i postaci mitologicznych

Jehowa, Allach, Zeus, Cerber

nazwy mieszkańców krajów, terenów geograficznych,
części świata, planet

?lązak, Polak, Europejczyk, Ziemianin

nazwy członków ras ludzkich i plemion

Murzyn, Arab, Żyd, Słowianin, Pigmej

przymiotniki utworzone od nazw ludzi

Mickiewiczowskie dzieło, Adamowa córka

nazwy świąt, dni świątecznych, imprez

Wielkanoc, ?więto Niepodległości, 3 Maja,
Dzień Matki, Mistrzostwa Europy, Mundial (mistrzostwa świata)

tytuły "seryjne"
(czasopism, wydawnictw, audycji, witryn internetowych)

Głos Pomorza, Biblioteka Arcydzieł,
Teatr Telewizji, Wirtualna Polska

pierwszy wyraz w tytułach "jednorazowych"
(książek, filmów, obrazów, wierszy, piosenek, gier komputerowych)

W pustyni i w puszczy, Władca pierścieni,
obraz Cisza morska,
piosenka Jest już ciemno, gra Skoki narciarskie

nazwy programów komputerowych

Windows, Word, Linux

tytuły modlitw

Ojcze Nasz, Anioł Pański, Wierzę w Boga

nazwy gwiazd, planet i konstelacji

Mars, Syriusz, Wielka Niedźwiedzica

nazwy geograficzne i miejscowe

Tatry, Radom, Wysokie Mazowieckie, Góry Skaliste,
Bałtyk, Morze Bałtyckie (ale: morze Bałtyk), ulica Cicha

Morze Północne (ale: Polska północna),

nazwy urzędów, władz, instytucji,
zespołów sportowych i muzycznych

Szkoła Podstawowa nr 1, Młodzież przeciw Narkomanii,
Ministerstwo Edukacji, Budka Suflera, Groclin Dyskobolia

nazwy orderów, odznaczeń, nagród

Virtuti Militari, Nagroda Nobla, Górska Odznaka Turystyczna

nazwy firm, przedsiębiorstw i lokali

Orange Ekstraklasa, Sony Ericsson, kawiarnia "Pod Zegarem"

Wyrazy nieodmienne, a także wyrażenia na rzecz, do spraw, pod wezwaniem, imienia (im.), numer (nr), przeciw w nazwach własnych piszemy małą literą, np.: A to Polska właśnie (seria książek), Jan bez Ziemi, Komitet do spraw Młodzieży, Nakło nad Notecią.

Zamyka wypowiedzenie.

Idę.
Idę do szkoły.

Występuje w większości skrótów.

r. (rok),
np. (na przykład),
m.in. (między innymi),
lek. (lekarz)

W zdaniu złożonym oddziela zdania składowe.

Pójdę, kiedy przestanie padać.
Mówię, że pójdę.

W zdaniu pojedynczym rozdziela wyliczenia

Psy, koty, konie, owce to ssaki.
Była mądra, ładna, miła.
Idę, śpiewam, frunę.

oraz powtórzone wyrazy.

No, no, no, nie wiedziałem.
I psy, i koty, i owce, i konie to ssaki.

Występuje przed wieloma spójnikami, np.:
ale, lecz, że, kiedy, żeby, gdyż, jeżeli, jeśli.

Ciasny, ale własny.
Kto, jeśli nie ty?
Jem, żeby żyć.

Nie występuje przed spójnikami:
i, oraz, czy, lub, albo.

Idziesz czy zostajesz?
Chcę psa lub kota.

Zastępuje powtarzającą się część zdania.

Latem lubię morze, zimą - góry.

Może oddzielać wtrącenia.

Góry - mówi tata - są groźne.

Zaznacza coś niespodziewanego.

Ku mojemu zdziwieniu - zdałem.

Występuje w zestawieniach przeciwstawnych;
oznaczających od - do;
zastępuje wyraz przeciw

Czarny - biały to antonimy.
To pociąg Warszawa - Kraków.
Idziesz na mecz Legia - Wisła?

Występuje w dialogu.

- Idę - powiedział Marek. - a wy?

Rozdziela rozbudowane wypowiedzenia złożone.

Uczę się, ale mam złe oceny;
czytam, ale nie wchodzi mi do głowy.

Może być stosowany do oddzielania pojedynczych zdań,
których treść jest wyraźnie różna.

Trenuję pływanie; w tym roku skończę szkołę podstawową.

Występuje w rozbudowanych wyliczeniach.

Na imieniny przyszli Ania, Ula, Marek;
babcia, wujostwo Kowalscy, ciocia Basia;
sąsiedzi z parteru i z II piętra.

Sygnalizuje, że jakaś myśl jest niedokończona, urwana.

- Czy ty...? Naprawdę?

Wprowadza nieoczekiwaną informację.

Posłałem piłkę w samo okienko... sąsiada z i piętra.

Oznacza opuszczony fragment tekstu.

[...]

Występuje przed wyliczeniami, cytatami.

Moje najlepsze koleżanki to: Ania, Basia, Irena.

Wyodrębnia tytuły (utworów literackich, czasopism itd.) i cytaty.

"Pan Tadeusz", "Zemsta";
"Litwo, ojczyzno moja..."