Gramatyka

Część mowy

Co określa lub jaką pełni funkcję?

Na jakie pytania odpowiada?

Samodzielna czy niesamodzielna część mowy?

Odmienna czy nieodmienna część mowy?

Przykłady

czasownik

nazywa czynności, stany

co robi?
co się z nim dzieje?

samodzielna

odmienna

(osoby, liczby, czasy, rodzaje, strony, tryby)

jedzie, był, wieje

rzeczownik

nazywa osoby, zwierzęta, rośliny, zjawiska itp.

kto? co?

samodzielna

odmienna

(przypadki i liczby

człowiek, dąb, dobro

przymiotnik

nazywa cechy i właściwości ludzi, przedmiotów itd.

jaki? jaka? jakie?
który? która? które?
czyj? czyja? czyje?

samodzielna

odmienna

(przypadki, liczby, rodzaje

mały, zielony, nauczycielski

przysłówek

nazywa okoliczności wykonywania czynności

jak? gdzie? kiedy?

samodzielna

nieodmienna

ładnie, dawno, wczoraj

liczebnik

określa liczbę, ilość lub kolejność

ile? który z kolei?

samodzielna

odmienna

[przypadki, liczby (bez porządkowych i zbiorowych),
rodzaje (bez zbiorowych)]

> główne - jeden, dwoje,
> porządkowe - pierwsza, szósty,
> zbiorowe - dwoje, dziesięcioro
> ułamkowe - pół, ćwierć

zaimek

zastępuje w zdaniach rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i przysłówki

odpowiada na pytania tej części mowy, którą zastępuje

samodzielna

odmienne
> rzeczowne,
> liczebne,
> przymiotne

nieodmienne
> przysłowne

on, kto, co,
ile, mało, wiele
mój, czyj, jej,

gdzie, tam, tędy

przyimek

określa rozmieszczenie czegoś w przestrzeni, miejscu, czasie

nie ma

niesamodzielna

nieodmienna

pod, za, o, na, sponad

spójnik

łączy wyrazy w zdaniu lub zdania składowe w zdaniu złożonym

nie ma

niesamodzielna

nieodmienna

i, ale, bo, że, gdyż

Orzeczenie wskazuje na jakąś czynność lub jakiś stan i najczęściej jest osobową formą czasownika.
orzeczenie czasownikowe	orzeczenie imienne
Polscy pływacy zdobyli złote medale. Szybko wykryto wszystkie uszkodzenia. Trzeba myć uszy.	Składa się z łącznika (osobowa forma czasowników być, stać się lub zostać) oraz orzecznika (różne części mowy, najczęściej rzeczownik lub przymiotnik), np.: Piotr jest uczniem. Ona była dobrą uczennicą. Uczta została przygotowana na czas.
Połączenia czasownika w formie osobowej z bezokolicznikiem można potraktować w całości jako orzeczenie, np.: Tutaj nie można pływać; Chciałabym przeczytać wszystkie jego książki.

Podmiot Wskazuje na osobę lub przedmiot, o których mowa w orzeczeniu. Odpowiada najczęściej na pytania: kto? co? i jest wyrażony rzeczownikiem w mianowniku.
podmiot gramatyczny	podmiot domyślny	podmiot w dopełniaczu	podmiot szeregowy
Występuje zawsze w mianowniku, np.: Chaos zapanował na biwaku.	Jest opuszczony w zdaniu, lecz forma orzeczenia wskazuje, kto jest wykonawcą czynności, np.: Lubię (kto? JA) wakacje. Poszedł (kto? ON) do kina.	Występuje w dopełniaczu - tego wymaga orzeczenie wyrażające brak, ubywanie lub przybywanie czegoś, np. Wody przybywało z każdą chwilą.	Stanowią go wyrazy połączone w stosunku współrzędnym, będące w funkcji podmiotu, np.: (co?) Róże, fiołki i nasturcje rosły w ogrodzie. (kto?) Marek z Michałem pojechali do domu.
Istnieją też zdania bezpodmiotowe, w których nie można wskazać, kto wykonuje daną czynność, np.: Wczoraj padało. Podano do stołu. Na ulicach można spotkać turystów. W funkcji podmiotu mogą wystąpić także inne części mowy niż rzeczownik: przymiotnik, np. Chorzy czekali na lekarza; czasownik, np. Śpiewać można dobrze lub źle; liczebnik, np. Pierwszy na mecie wyrównał rekord świata. W wyjątkowych sytuacjach swoją formę narzuca orzeczeniu liczebnik, np. Czternaścioro dzieci nie przyszło. Tyle mąki zostało na stole. Takie połączenia w całości traktujemy jako podmiot logiczny.

Pełni w zdaniu funkcję określenia rzeczowników.
wyrażona przymiotnikiem	wyrażona rzeczownikiem w dopełniaczu	wyrażona rzeczownikiem w mianowniku	wyrażona liczebnikiem	wyrażona wyrażeniem przyimkowym
Zielone (jakie?) drzwi nie pasowały do dębowych (jakich?) okien.	Drzwi (czego?) domu były zielone.	Rzeka (jaka?) Kongo wije się na mapie niczym wąż.	Trzy (ile?) siostry spoglądały przez okno.	Nowe drzwi (z czego?) ze stali zostały źle dopasowane.

Określenia orzeczenia
dopełnienie	okolicznik
Najczęściej wyrażone rzeczownikiem, zaimkiem rzeczownym lub wyrażeniem przyimkowym. Czasownik wymaga, by podrzędny mu rzeczownik stał w określonym przypadku (oprócz mianownika), np.: Zgubiłem (kogo? co?) legitymację szkolną; Powiem (o kim? O czym?) o tym (komu?) mamie.	Odpowiada na pytania jak? gdzie? kiedy? dokąd? skąd? którędy? dlaczego? w jakim celu? Najczęściej jest wyrażony przez przysłówek, zaimek przysłowny lub wyrażenie przyimkowe, np.: (kiedy?) Jutro pojedziemy (gdzie?) w góry.