ALMA TADDEMA Sir Lawrence (1836-1912)
Malarz angielski pochodzenia holenderskiego, studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Antwerpii, od 1879 członek Królewskiej Akademii Sztuki w Londynie; malował portrety, sceny historyczne i rodzajowe o tematyce nawiązującej do epoki starożytnej (Biegacz maratoński 1865, Fidiasz przy pracy nad fryzem partenońskim 1868).
ALTDORFER Albrecht (ok. 1480-1538)
Niemiecki malarz, grafik i architekt, główny przedstawiciel szkoły naddunajskiej, działał w Ratyzbonie; twórca renesansowych kompozycji figuralnych o tematyce religijnej, fantastycznej i alegorycznej (m.in. Bitwa Aleksandra 1529), fresków (pałac arcybiskupi w Ratyzbonie), wrażliwy obserwator natury w pejzażach.
ANGELICO FRA, Guido di Pietro, zwany Il Beato lub Fra Giovanni da Fiesole, błogosławiony, (1387-1455)
Malarz włoski przełomu gotyku i renesansu, przedstawiciel szkoły florenckiej, malował obrazy religijne, głównie sceny z raju i życia Marii oraz anioły, czemu zawdzięcza swe imię; 1407 wstąpił do klasztoru Dominikanów w Fiesole, od 1436 przebywał w klasztorze San Marco we Florencji (freski w tymże klasztorze i kościele); od 1447 w Rzymie, gdzie na polecenie m.in. papieża Mikołaja V malował freski w kaplicy papieskiej (tzw. Capella Niccolina) i prywatnych apartamentach papieskich w pałacu watykańskim, a także w katedrze w Orvieto; obrazy: Madonna della Stella, Koronacja Matki Boskiej, Madonna ze Świętymi; malarstwo Fra Angelica wniosło nowe humanistyczne treści do tradycyjnych tematów religijnych, cechuje je dekoracyjność (płaskie plamy barwne i złote tła), linearyzm form i symetria kompozycji; jego twórczość była w XIX w. wzorem dla prerafaelitów i nazareńczyków.
ANKER Albert (1831-1910)
Malarz szwajcarski, malował głównie martwą naturę, portrety i realistyczne sceny rodzajowe.
BELLINI Giovanni, zwany Giambellino (ok. 1430-1516)
Syn Jacopa, malarz włoski, twórca weneckiej szkoły kolorystycznej, kształcił się u ojca i u A. Mantegny; tworzył głównie obrazy ołtarzowe (Opłakiwanie 1470), kompozycje religijne i alegoryczne, portrety (Portret doży Loredan) odznaczające się lirycznym nastrojem i walorami kolorystycznymi, znany głównie jako autor licznych przedstawień Madonny; utrwalił typ Madonny tronującej; wielkie kompozycje Belliniego są malowane na tle krajobrazu, z efektami światła słonecznego i ze znawstwem perspektywy; uczniowie: Tycjan, Giorgione.
BELLOTTO Bernardo, zwany Canaletto (1721-1780)
Włoski malarz i akwaforcista, uczył się u swego wuja A. Canala zwanego również Canaletto; działał początkowo w Wenecji i innych miastach włoskich, od 1747 w Dreźnie, 1748-1758 malarz nadworny Augusta III, ok. 1759-1761 na dworze cesarskim w Wiedniu i 1761 elektorskim w Monachium, od 1764 wykładowca w Akademii Sztuk Pięknych w Dreźnie; 1767-1780 pracował dla Stanisława Augusta Poniatowskiego w Warszawie; był obok A. Canala i F. Guardiego najwybitniejszym przedstawicielem weneckiego malarstwa wedutowego, malował głównie panoramy miast, widoki ulic, placów i budowli ożywionych rodzajowym sztafażem (cykle widoków Drezna, Wiednia, Warszawy) oraz fantastyczne widoki architektoniczne, był mistrzem perspektywy, artystą wrażliwym na kolor i światło, jego dzieła cechuje precyzyjny rysunek i bezbłędna perspektywa linearna, koloryt utrzymany w jasnej, niekiedy chłodnej tonacji; twórczość Bellotta w Warszawie uległa ewolucji - oprócz wedut (dla Sali Prospektowej Zamku Królewskiego) tworzył freski (w Zamku Ujazdowskim), obrazy historyczne (Elekcja Stanisława Augusta, 2 wersje - 1776 i 1778, Wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu w 1633 - 1779), wprowadził do wedut sceny rodzajowe (Ulica Miodowa, ok. 1775), w których pojawiają się portrety (Widok ogólny Warszawy od strony Pragi, 1770), zainteresował się pejzażem (Widok łąk wilanowskich), w którego tle pojawiły się efekty barw i światła zapowiadające realizm XIX w. Po zniszczeniach wojennych obrazy Bellotta stanowiły cenny dokument ikonograficzny do rekonstrukcji zabytkowych dzielnic Warszawy. Duży zbiór jego obrazów posiada Muzeum Narodowe i Zamek Królewski w Warszawie.
BELLOWS George Wesley (1882-1925)
Malarz amerykański, malował sceny z życia miejskiego, obrazy o tematyce sportowej i portrety.
BIERSTADT Albert (1830-1902)
Pejzażysta amerykański pochodzenia niemieckiego, zaliczany do szkoły Hudson River, której reprezentanci chcieli uchwycić wysublimowane piękno amerykańskiego pejzażu; twórca efektownych panoramicznych przedstawień dzikich naturalnych przestrzeni, które wyszły z mody po jego śmierci, doceniony ponownie pod koniec XX wieku w wyniku wzrostu zainteresowania szkołą Hudson River.
BLAKE William (1757-1827)
Angielski poeta, myśliciel, malarz, rytownik; przedstawiciel wczesnego romantyzmu, nieznany współczesnym sobie, nie wywarł wpływu na własną epokę; twórczość Blake'a opierała się na jego hermetycznym systemie filozoficznym, w którym obecne są wpływy chrześcijańskiej moralistyki, mistycyzmu oraz ideałów rewolucji francuskiej, w jego utworach tekst i rysunek stanowią integralną całość i tylko w ten sposób mogą być rozpatrywane - za najlepszy sposób krzewienia swych idei Blake uznał połączenie pisma z "iluminacją", ok. 1787-95 stosował własną metodę łączenia druku i ilustracji na jednej płycie; twórczość plastyczna Blake'a obejmowała, poza cyklami ilustracji do własnych utworów, m.in. ryciny gotyckich nagrobków z Westminsteru (1772), ilustracje do dzieł J. Miltona, Dantego i Biblii (najbardziej znane do Księgi Hioba, 1823-25), stosował technikę ręcznie kolorowanego miedziorytu, tempery i akwareli; jego prace zostały ocenione w pełni dopiero przez prerafaelitów; twórczość literacka Blake'a obejmuje dzieła prozą (Marriage of Haven and Hell 1790), poematy - tzw. księgi prorocze (Tiriel 1789, Visions of the Daughters of Albion 1793), cykl "kosmiczny" (The First Book of Urizen 1794, The Book of Los 1795) oraz Milton (1804-1808), Jerusalem (1804-20), zbiory liryków (Pieśni niewinności 1789, Pieśni doświadczenia 1794), wydanie polskie Poezje wybrane (1972).
BOECKLIN Arnolod (1827-1901)
Szwajcarski malarz i rzeźbiarz, działał w Niemczech, Szwajcarii i Włoszech, początkowo malował nastrojowe pejzaże, później neoromantyczne kompozycje figuralne o tematyce mitologicznej i fantastycznej, którym nadawał znaczenie symboliczne (Polowanie Diany 1862, Walka centaurów 1872-1873, Wyspa umarłych), tworzył też malowidła ścienne (muzeum w Bazylei), portrety (Autoportret ze śmiercią 1872) i rzeźby.
BORCH, właściwie TERBORCH Gerard (1617-1681)
Malarz holenderski, wiele podróżował po Europie; tworzył w Amsterdamie i od 1660 w Deventer, malował sceny towarzyskie, obrazy rodzajowe (Oficer piszący rozkaz - Muzeum Narodowe w Warszawie), a zwłaszcza portrety starannie wypracowane w szczegółach, utrzymane w stłumionym, delikatnym kolorycie.
BOSCH Hieronymus, właściwie Hieronymus van Aeken (Aken) (ok. 1450-1516)
Malarz niderlandzki przełomu XV i XVI w., jeden z najbardziej oryginalnych artystów europejskich; do wczesnych dzieł Boscha zalicza się prace o tematyce religijnej (Pokłon Trzech Króli, Wesele w Kanie), o spokojnej formie i lirycznym nastroju (Leczenie głupoty); zamiłowanie do symbolicznego ujmowania zjawisk połączone z wybujałą wyobraźnią dały w okresie dojrzałym sztukę wizjonerską, przedstawiającą diaboliczne stwory i wyrafinowane tortury (Ogród rozkoszy); dzieła późnego okresu twórczości, zaliczane do najgłębszych prac Boscha, cechuje ponowne uspokojenie formy i nastrój filozoficznej medytacji; był również moralistą krytykującym ludzkie przywary zgodnie z etyką chrześcijańską (Statek głupców, Śmierć skąpca). Sztuka Boscha wywodziła się z tradycji gotyckiego malarstwa religijnego, podejmując jednak stare tematy artysta interpretował je samodzielnie, w obrazach ilustrujących przysłowia i przypowieści niderlandzkie stworzył prototypy rodzimego malarstwa rodzajowego, był nowatorem w dziedzinie pejzażu, najczęściej fantastycznego, wpłynął na rozwój pejzażu panoramicznego w XVI w., miał wielu naśladowców i genialnego kontynuatora, P. Bruegla (st.).
BOTTICELLI Sandro, właściwie Alessandro di Mariano Filipepi (1445-1510)
Malarz włoski; przedstawiciel renesansowej szkoły florenckiej, malował obrazy o tematyce religijnej, mitologicznej, alegorycznej oraz portrety; najsłynniejsze dzieła: Alegoria męstwa, Pokłon Trzech Króli, Wiosna (Primavera), 1481-1483 freski w Kaplicy Sykstyńskiej w Rzymie, obrazy Narodziny Wenus, Wenus i Mars; tondo Madonna del Magnificat, po 1490 pod wpływem kazań Savonaroli tworzył obrazy religijne (np. Koronacja Matki Boskiej, Złożenie do grobu) o patetycznym i ekspresyjnym wyrazie; jego obrazy cechuje chłodny, czysty koloryt, precyzja rysunku i dekoracyjny linearyzm.
BOUCHER Francois (1703-1770)
Francuski malarz, grafik i dekorator, jeden z głównych przedstawicieli francuskiego rokoka, od 1765 nadworny malarz królewski; malował sceny mitologiczne (Triumf Galatei 1740, Diana po kąpieli 1742, Toaleta Wenus 1751), bukoliczne, pastoralne (Poranek), historyczne, religijne, rodzajowe (Śniadanie 1739, Sprzedawczyni mody 1746), portrety (Madame de Pompadour), malowidła ścienne, serie kartonów dla manufaktury tkanin w Beauvais (Fetes italiennes 1736, Historia Psyche 1739, Miłostki bogów 1744); był wirtuozem formy, i subtelnym kolorystą, jego dzieła cechuje beztroska afirmacja życia, kult piękna i miłości.
BOUDIN Eugene (1824-1898)
Malarz francuski, był prekursorem impresjonizmu, znany jest z pełnych światła pejzaży morskich malowanych w plenerze, np. Port w Trouville.
BOUGUEREAU Adolphe William (1825-1905)
Francuski malarz, reprezentant akademizmu, malował obrazy o tematyce historycznej i mitologicznej, w swoich czasach cieszył się szacunkiem, choć nie ze strony impresjonistów, dla których uosabiał niegustowny styl drobnomieszczański.
BRONZINO, właściwie Angelo Allori (1502-1570)
Malarz włoski, przedstawiciel florenckiego manieryzmu, od ok. 1540 nadworny artysta Medyceuszów; wybitny portrecista (Cosimo I Medici, Eleonora di Toledo z synem; Cosimo II Medici - Muzeum Narodowe w Poznaniu), malował także sceny mitologiczne i alegoryczne (freski w Palazzo Vecchio we Florencji, 1545).
BRUEGEL (dopuszczalna pisownia: Brueghel, Breughel) PIETER starszy, zwany Chłopskim (ok. 1528-1569)
Malarz niderlandzki, 1552-1553 przebywał we Włoszech, potem w Antwerpii i Brukseli, wpływy włoskie nie odegrały większej roli w jego twórczości, rozwinął tradycje rodzime nawiązujące do stylu H. Boscha; Breugel odegrał zasadniczą rolę w sztuce dzięki nowej koncepcji pejzażowej - stworzył typ pejzażu kosmicznego, którego wyrazem jest cykl obrazów Kalendarz, symbolizujących pory roku, organicznie łączących życie człowieka z życiem przyrody (Myśliwi na śniegu, inaczej - Zima 1565), uprawiał także malarstwo figuralne, czerpiąc tematy z Biblii (Upadek zbuntowanych aniołów ok. 1562, Budowa wieży Babel 1563), życia ludu (Wesele chłopskie 1566, Żniwa 1565, Sianokosy 1565), rzadziej mitologii (Upadek Ikara ok. 1562), wielokrotnie ilustrował przysłowia ludowe (Przysłowia flamandzkie 1559, Złodziej gniazd 1567), w jego twórczości widać też protest przeciw przemocy, związany zapewne z okrucieństwem wojny hiszpańsko-holenderskiej (Taniec pod szubienicą, Rzeź niewiniątek 1565). Sens jego dzieł, nawet pozornie tylko rodzajowych, jest zawsze moralizatorski, indywidualność Breugela wyraziła się zwłaszcza w formie plastycznej - w zależności od tematu kształtował poszczególne elementy dzieła bądź linearnie, bądź uwydatniał płynność materii malarskiego, postacie budował z uproszczonych brył geometrycznych, rozgraniczonych układem soczystych plam barwnych, przypominającym witraż (Zabawy dziecięce 1560), stworzył podstawy rozwoju rodzajowego i pejzażowego malarstwa XVII w.; jego kontynuatorami byli synowie, Pieter Brueghel (mł.) i Jan Brueghel (st.).
BURNE-JONES Edward (1833-1898)
Angielski malarz i grafik, uczeń D.G. Rossettiego (wpływy prerafaelitów), tworzył obrazy sztalugowe, projekty witraży, mozaik, wyrobów rzemiosła artystycznego, ilustracje o tematyce biblijnej, mitologicznej i literackiej (legendy średniowieczne), odznaczające się dekoracyjnym linearyzmem, utrzymane w nastroju symbolizmu i romantycznego mistycyzmu; uważany za prekursora modernizmu.
CANAL Giovanni Antonio, zwany Canaletto (1697-1768)
Malarz włoski, działał głównie w Wenecji i Londynie (1746-1755), pejzażysta, wrażliwy na kolor i światło; tworzył weduty i sceny rodzajowe na tle architektury, odznaczające się doskonałą perspektywą, wiernością i precyzją szczegółów, tematy swych obrazów powtarzał w miedziorycie, posługiwał się ciemnią optyczną; do uczniów Canala należał m.in. jego siostrzeniec, malarz Stanisława Augusta Poniatowskiego, Bernardo Bellotto (zwany także Canaletto).
CARAVAGGIO, właściwie Michelangelo Merisi da Caravaggio (1573-1610)
Malarz włoski, jeden z najwybitniejszych twórców wczesnego baroku, kształcił się w Mediolanie, ok. 1590 przybył do Rzymu, skąd zbiegł 1606 zagrożony karą za zabójstwo, przebywał w Neapolu, na Malcie i Sycylii, ułaskawiony przez papieża, w drodze do Rzymu zmarł na febrę; początkowo malował sceny rodzajowe i mitologiczne (Bachus, Chłopiec ugryziony przez jaszczurkę), poświęcając wiele uwagi martwej naturze, 1597-1606 stworzył nowatorskie dzieła o tematyce religijnej, w których wprowadzał realistycznie przedstawione postaci z ludu i sceny z życia codziennego (obrazy z dziejów św. Mateusza, Nawrócenie św. Pawła, Męczeństwo św. Piotra, Śmierć Marii) o ciemnych tłach, intensywnym kolorycie, kontrastowym światłocieniu, śmiałych skrótach perspektywicznych i dynamicznej kompozycji, osiągając niezwykłe napięcie dramatyczne, w ostatnim okresie twórczości zrezygnował z dynamicznej kompozycji na rzecz ekspresji psychologicznej (Wskrzeszenie Łazarza, Ścięcie św. Jana); był jednym z pierwszych realistów i twórców malarstwa rodzajowego; oddziałał silnie na malarstwo europejskie XVIII w.
CARPACCIO Vittore (ok. 1465-1526)
Malarz włoski, działał w Wenecji, tworzył kompozycje religijne (Legenda o krzyżu, cykle z życia św. Urszuli, 1490-1495, św. Hieronima, 1502-1507), w których przedstawił realistyczne obrazy współczesnej Wenecji; dzieła Carpaccia mają charakter narracyjny, cechuje je precyzja szczegółów, jasna kompozycja, swoboda rysunku i nasycona kolorystyka.
CASSATT Mary (1845-1926)
Amerykańska malarka i graficzka, działała głównie we Francji, 1879 w Paryżu przyłączyła się do impresjonistów (wpływy Renoira i Degasa); malowała (głównie pastelem) portrety i sceny rodzajowe o tematyce macierzyństwa, liryczne w nastroju, o jasnym kolorycie.
CHAMPAIGNE, Champagne Philippe de (1602-1674)
Malarz francuski pochodzenia flamandzkiego, nadworny artysta Ludwika XIII i kardynała Richelieu; tworzył głównie realistyczne portrety o pogłębionej analizie psychologicznej, powściągliwym kolorycie, spokojnej kompozycji, odznaczające się surowością i prostotą (portrety jansenistów, kard. Richelieu 1635), także obrazy religijne i freski.
CHRISTUS Petrus (ok. 1420-1472)
Malarz niderlandzki, zapewne uczeń J. van Eycka; pracował w Brugii, tworzył obrazy religijne, jego obraz Św. Eligiusz jako złotnik (1449) zapoczątkował rozwój niderlandzkiego malarstwa rodzajowego.
CLAESZ Pieter (1596-1661)
Malarz holenderski, działał głównie w Lejdzie; tworzył martwe natury w szarobrązowo-oliwkowej tonacji, zawierające emblematyczno-symboliczne treści moralizatorskie (temat vanitas 'marność').
CONSTABLE John (1776-1837)
Malarz angielski, prekursor impresjonizmu; uprawiał głównie malarstwo krajobrazowe, wzorując się początkowo na klasycystycznym pejzażu Lorraina, od 1802 zaczął malować w plenerze; wykonywał liczne rysunki, szkice i studia olejne o swobodnej, impastowej fakturze, zajmował się współzależnością światła i koloru, zmiennością oświetlenia i atmosfery; motywy swych obrazów powtarzał często w różnych ujęciach i oświetleniu; główne dzieła: Młyn w Dedham (1820), Wóz na siano (1821), Katedra w Salisbury (1822-1823), Koń w skoku (1825); twórczość Constable'a wywarła wielki wpływ na malarstwo romantyczne (E. Delacroix) i szkołę barbizońską.
COROT Camille Jean Baptiste (1796-1875)
Malarz francuski; uważany za jednego z największych pejzażystów francuskich XIX w.; wczesną twórczość Corota, inspirowaną wrażeniami z pobytów we Włoszech (1825-1828, 1834, 1843), cechowało wnikliwe studium formy określonej kontrastami światła i cienia (Most w Nari 1826); po 1850 tworzył pejzaże okolic Paryża o harmonijnym srebrzystym kolorycie i subtelnym zróżnicowaniu walorów (Ranek 1851, Wspomnienie z Mortefontaine 1864); obrazy ostatniego okresu twórczości pełne są wibracji światła, oddawanej techniką bliską impresjonizmowi (Katedra w Sens 1874); portrety i liczne studia kobiet (Przerwana lektura, ok. 1863-70, Kobieta z perłą, ok. 1868-1870) są szczytowym osiągnięciem talentu Corota; zajmował się też akwafortą i malarstwem monumentalnym; wywarł duży wpływ na impresjonistów.
CORREGGIO, właściwie Antonio Allegri (ok. 1489-1534)
Malarz włoski przełomu renesansu i manieryzmu, działał w Correggio, Mantui, Modenie i Parmie; freski w Camera di S. Paolo (1518), w kościele S. Giovanni (1520-23) i katedrze w Parmie (1526-1530), liczne obrazy religijne (Mistyczne zaślubiny św. Katarzyny 1519, Madonna ze św. Hieronimem 1528, Święta noc przed 1530, Madonna ze św. Jerzym 1531), w których zastosował silny światłocień oraz efekty iluzjonistyczne; po 1530 obrazy mitologiczne (Porwanie Ganimedesa, Danae, Leda z łabędziem, Jupiter i Io, Antiope); wywarł wpływ na malarstwo barokowe.
COURBET Gustave (1819-1877)
Malarz francuski, główny reprezentant realizmu w sztuce europejskiej XIX w.; wczesna twórczość pod wpływem romantyzmu (Autoportret z czarnym psem 1842). W 1847 podróż do Holandii i zbliżenie się do ruchu socjalistycznego wpłynęły na skrystalizowanie się realistycznej postawy artystycznej Courbeta, której najpełniejszym wyrazem są kompozycje o tematyce rodzajowej, m.in.: Popołudnie w Ornans (1849), Kamieniarze (1849), Pogrzeb w Ornans (1850), Pracownia malarza (1855), Dziewczęta znad brzegu Sekwany (1856). W czasie Komuny Paryskiej Courbet był przewodniczącym komisji ochrony dzieł sztuki; obarczony odpowiedzialnością za zburzenie kolumny Vendome, 1873 wyemigrował do Szwajcarii, gdzie pozostał do końca życia. Oprócz programowo realistycznych dzieł, o treści uwarunkowanej jego społeczną postawą, Courbet malował też pejzaże, zwłaszcza morskie (Fala 1865, Skały w Etretat 1869) i martwe natury; w tych kameralnych dziełach wydobywał po mistrzowsku lśnienia i przejrzystość barw, odkrywał ich współzależność; poza tym malarstwo jego cechowało swobodne, impastowe traktowanie faktury malarskiej.
CRANACH Lucas starszy (1472-1553)
Niemiecki malarz i grafik; od 1505 w Wittenberdze, gdzie założył warsztat, 1508 przebywał w Niderlandach, ostatnie lata życia spędził w Augsburgu, Innsbrucku i Weimarze; malował sceny religijne, mitologiczne, portrety, tworzył też drzeworyty i miedzioryty. We wczesnym okresie twórczości nawiązywał do rodzimych tradycji późnogotyckiej, co znalazło wyraz w ekspresyjnym rysunku partii pejzażowych i w dramatycznym nastroju scen figuralnych (Ukrzyżowanie 1500), wtedy powstały również portrety (m.in. J. Cuspiniana i Reussa). W Wittenberdze Cranach zaprzyjaźnił się z M. Lutrem; swą sztuką, zwłaszcza grafiką (ilustracje do Biblii), popierał reformację. Styl Cranacha w tym okresie uległ złagodzeniu, rysunek stał się bardziej miękki i dekoracyjny (Ołtarz św. Katarzyny 1506). Po podróży niderlandzkiej w twórczości Cranacha pojawiła się tematyka mitologiczna, a z nią wyobrażenie aktu (Wenus i Amor 1509, Sąd Parysa 1529). Cranach miał synów malarzy: Hansa i Lucasa młodszego, który prowadził dalej warsztat ojca.
DAVID Gerard (ok. 1460-1523)
Malarz niderlandzki, działał w Brugii; obrazy religijne przepojone nastrojem pogodnego liryzmu: Chrzest Chrystusa (1500-1507), Madonna wśród świętych dziewic (1509); kontynuował osiągnięcia mistrzów XV w., przede wszystkim H. Memlinga.
DAVID Jacques Louis (1748-1825)
Malarz francuski, główny przedstawiciel klasycyzmu; po otrzymaniu 1774 Prix de Rome przebywał w Rzymie (1775-1780 - studia nad rzeźbą antyczną). Uczestnik rewolucji francuskiej, członek Konwentu, Komitetu Ocalenia Narodowego, nadworny malarz Napoleona I; 1816 skazany na wygnanie, przebywał do końca życia w Brukseli. Pod wpływem sztuki starożytnej i teorii J.J. Winckelmanna skrystalizowała się klasycystyczna twórczość Davida. Dojrzały styl Davida znalazł odbicie w wielkich obrazach o tematyce antycznej oraz aktualnej, nacechowanych teatralnym patosem, odznaczających się statyczną kompozycją, m.in.: Przysięga Horacjuszów (1784), Przysięga w sali gry w piłkę (1790), Śmierć Marata (1793), Leonidas w Termopilach (1800-04). Jako malarz nadworny stworzył m.in. obrazy Koronacja Napoleona (1805-1807) i Rozdanie orłów na sztandary (1810). Oprócz wielkich kompozycji, w których realizował klasycystyczną teorię idealnego piękna opartego na wzorze rzeźb antycznych, a sprowadzającą się do prymatu czystego i precyzyjnego rysunku nad kolorem ograniczonym do tonów lokalnych, reliefowego modelunku i gładkiej faktury, David malował liczne portrety. Łączył w nich celność charakterystyki modela z realistycznym ujęciem i mistrzostwem warsztatowym, m.in. Stanisław Kostka Potocki na koniu (1781), Madame Recamier (1800). Twórczość Davida wywarła ogromny wpływ na sztukę i teatr; uczniami jego byli m.in.: J. Ingres, F. Gerard, A. Gros.
DEGAS, De Gas Edgar (1834-1917)
Francuski malarz i grafik; studiował w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu, następnie podróżował po Włoszech (1860) i USA (1872). Od klasycyzujących kompozycji historycznych we wczesnym okresie twórczości, zwrócił się ku tematyce portretowej (Kobieta z chryzantemami 1865); bliski kontakt z impresjonistami (brał udział w ich pierwszych wystawach), wpłynął na ukształtowanie się sztuki Degasa; zajmując się głównie analizą ruchu, wzajemnymi relacjami przestrzennymi w obrazie, dążył do skrystalizowania w przemyślanej kompozycji przelotnych wrażeń, chwilowych gestów i sytuacji. Często stosował technikę pastelu, pozwalającą na szybsze zanotowanie interesującej artystę sytuacji. Prace z tego okresu o tematyce obejmującej kompozycje figuralne z życia wielkomiejskiego (Absynt 1876, Prasowaczki 1884), cykle scen baletowych (Koniec arabeski ok. 1880, Różowe tancerki 1885, Błękitne tancerki 1890), wyścigów konnych (Przed startem 1862, Dżokeje 1881-85) oraz akty kobiece - cechuje mistrzostwo rysunku, śmiałość ujęć i skrótów kompozycyjnych, często wycinkowych, na wzór fotografii, którą Degas interesował się podobnie jak drzeworytem japońskim; w swych obrazach, głównie w cyklu baletowym, wykorzystywał też efekty sztucznego światła. Oprócz różnych technik malarskich uprawiał rysunek oraz litografię i monotypię, a pod koniec życia, zagrożony ślepotą, rzeźbę w glinie i wosku (figurki koni, tancerek, akty kobiece).
DELACROIX Eugene (1798-1863)
Malarz francuski, główny przedstawiciel romantyzmu w sztuce europejskiej; uczeń w paryskiej Ecole des Beaux-Arts, studiował dzieła malarskie w Luwrze, zwłaszcza Rubensa. Podróż do W. Brytanii (1825) i zapoznanie się z dziełami J. Constable'a i W. Turnera były dopełnieniem studiów Delacroix i pozwoliły mu odkryć wartość koloru oraz dały większą swobodę techniki malarskiej, a także rozbudziły zainteresowanie akwarelą; duży wpływ wywarła nań też lektura dzieł Dantego, W. Szekspira, J.W. Goethego, G. Byrona i W. Scotta. Kolejne etapy twórczości Delacroix wyznaczają takie obrazy, jak: Barka Dantego (1822), Masakra na Chios (1824), Śmierć Sardanapala (1827), Wolność wiodąca lud na barykady (1830), w których zostały zawarte zasadnicze elementy programu romantyzmu, zwalczanego przez klasyków, głównie J. Ingresa i środowisko akademickie. Na miejsce obowiązujących dotąd klasycystycznych konwencji malarskich wprowadzał bogactwo poetyckiej wyobraźni, patos, dramatyzm, dynamikę kompozycji, swobodną grę barw i światła, świeżość i swobodę materii malarskiej; odbyta 1832 podróż do Algierii i Maroka dostarczyła Delacroix nowych tematów i wrażeń kolorystycznych, powstały wówczas m.in. takie obrazy, jak Kobiety algierskie (1834), Szaleńcy z Tangeru (1838), Wesele żydowskie w Maroku (1841), zapoczątkowując modę na orientalizm. Delacroix malował też obrazy o tematyce historycznej, religijnej, portrety (Autoportret 1827, Portret Chopina 1838), pejzaże i sceny egzotycznych polowań; był twórcą malowideł ściennych, wykonanych na zamówienie rządu w Paryżu, m.in. W Pałacu Burbońskim (1838-47), Luwrze (1849-51); zajmował się też litografią (m.in. ilustracje do Fausta Goethego i Hamleta Szekspira). Autor artykułów z dziedziny krytyki artystycznej; od 1822 prowadził dziennik (Dzienniki 1893-95, wyd. pol. 1968), zawierający oprócz informacji biograficznych jego wypowiedzi estetyczne. Malarstwo Delacroix wywarło istotny wpływ na sztukę XIX w.
DUCCIO DI BUONINSEGNA (ok. 1260-1318)
Malarz włoski, przedstawiciel szkoły sieneńskiej XIV w.; jedyne pewne dzieło Duccia di Buoninsegna - poliptyk Maesta (1308-1311), malowany jako ołtarz główny do katedry w Sienie; z dzieł przypisywanych - m.in. Madonna Rucellai (1285); tworzył dzieła religijne w konwencji bizantyjskiej, ożywione elementami natury, o jasnym kolorycie, pełne wdzięku, spokoju i lirycznego nastroju.
DÜRER Albrecht (1471-1528)
Niemiecki malarz i grafik, najwybitniejszy przedstawiciel przełomu późnego średniowiecza i renesansu w sztuce środkowoeuropejskiej. 1490-1494 podróżował po Alzacji i Szwajcarii, 1494-1495 i 1505-1507 przebywał we Włoszech, a 1520-1521 w Niderlandach. Działał w Norymberdze, prowadząc warsztat malarski i graficzny. Dürer, jeden z pierwszych w Europie Pn., przyswoił sobie zdobycze renesansu włoskiego, łącząc je z realizmem niderlandzkich i tradycją sztuki niemieckiej, stworzył odrębny język obrazowy. Najwybitniejszym dziełem pierwszego okresu twórczości jest cykl 14 drzeworytów do Apokalipsy (1498) wyróżniający się nowatorstwem techniki drzeworytniczej. W tym czasie powstały też liczne malowane portrety (Autoportret 1498), rysunkowe pejzaże i studia przyrodnicze, miedzioryty (Syn marnotrawny 1496) oraz cykle drzeworytnicze (Pasja Chrystusa 1498-1510 i Życie Marii 1501-1511). W późniejszych dziełach zaznaczył się wpływ sztuki włoskiej, widoczny w kolorycie (Święto Różańcowe 1506) i w studiach nad perspektywą i proporcjami. Arcydziełem tego okresu są miedzioryty Rycerz, śmierć i diabeł (1513), Św. Hieronim w celi (1514), Melancholia (1514), w których Dürer pragnął wyrazić swój pogląd na życie i sztukę. Wielkim dziełem malarskim popierającym idee M. Lutra były 2 obrazy przedstawiające Czterech apostołów (1526). Dürer był również teoretykiem sztuki, zajmował się perspektywą i proporcjami ludzkiego ciała (Vier Bücher von menschlicher Proportion 1528).
DYCK Anton van (1599-1641)
Malarz flamandzki; 1618-1620 współpracował z Rubensem, 1621-1627 we Włoszech, gdzie powstały kompozycje historyczne i portrety arystokracji włoskiej. Nawiązując do twórczości Tycjana i Rubensa, Dyck stworzył własną koncepcję portretu reprezentacyjnego (model w całej postaci, w ciemnym stroju, na tle kotary, architektury lub ogrodu), po powrocie do Antwerpii tworzył kompozycje religijne, mitologiczne i portrety mieszczan (Madonna z donatorami ok. 1627-1630, Rinaldo i Armida 1629, Autoportret 1630). 1632 przeniósł się do Londynu na dwór Karola I, gdzie najpełniej rozwinął swój talent (Dzieci Karola I 1635), wówczas stworzył typ portretu arystokratycznego - podkreślającego urodę, dystynkcję i elegancję modela (Karol I w stroju myśliwskim 1635); naśladowany głównie w XVIII w.
EAKINS Thomas (1844-1916)
Amerykański malarz i rzeźbiarz, studiował w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu; malował głównie realistyczne sceny rodzajowe i portrety oparte na wnikliwych studiach z natury (Klinika chirurgiczna profesora Grossa 1875).
EYCK Jan van (1390?-przed 1441)
Malarz flamandzki, 1422-1424 w służbie Jana Bawarskiego, księcia Holandii; od 1425 malarz nadworny Filipa Dobrego, księcia Burgundii; twórca (lub współtwórca) Ołtarza Baranka Mistycznego (1432 - katedra Św. Bawona, Gandawa); jest ponadto autorem 10 portretów i obrazów religijnych, powstałych 1432-1439, m.in. Zaślubiny Arnolfinich (1434), Madonna kanonika van der Paele (1436), Portret żony (1439); ponadto przypisuje mu się bezspornie ok. 10 dzieł (w tym 1 rysunek), m.in. Madonnę kanclerza Rolin. Jest jednym z twórców malarstwa nowożytnego, zwłaszcza portretu; realizm szczegółów łączył z nowatorską umiejętnością przedstawiania zamkniętej (wnętrze izby, kościoła) i otwartej (pejzaże w tłach) przestrzeni (poprzez znakomitą obserwację roli światła); kolorystyka jego obrazów jest bogata i intensywna, uzyskiwana dzięki doskonałości techniki malarstwa olejnego, którego nie był co prawda wynalazcą, jak chciała tradycja, ale ją w sposób zasadniczy udoskonalił.
FANTIN-LATOUR Henri (1836-1904)
Francuski malarz i grafik, uczeń G. Courbeta; realistyczne portrety, także zbiorowe (W hołdzie Delacroix 1864), sceny rodzajowe oraz martwe natury z kwiatami i owocami; w rysunkach i litografiach poszukiwał ekwiwalentu dla muzyki R. Wagnera.
FRAGONARD Jean Honore (1732-1806)
Francuski malarz, rysownik i grafik okresu rokoka, uczeń F. Bouchera, wybitny kolorysta; 1756-1761 we Włoszech; portrety, kompozycje (Huśtawka ok. 1766, La fete a Saint-Cloud ok. 1775), obrazy o tematyce historycznej, mitologicznej, pejzaże, sceny rodzajowe (Skradziony pocałunek ok. 1767); dzieła Fragonarda cechuje świeżość ujęcia tematu, harmonijny koloryt, wirtuozeria techniczna, światłocieniowy modelunek; uzyskiwał efekty świadomie rozwinięte dopiero przez impresjonistów; mistrzowskie rysunki.
FRIEDRICH Caspar David (1774-1840)
Malarz niemiecki, wybitny przedstawiciel romantyzmu; nastrojowe pejzaże o romantycznej symbolice (Wschód księżyca w górach 1819), ruiny, żywioł morza, góry, cmentarze - przeciwstawiającej człowieka potędze natury.
GAINSBOROUGH Thomas (1727-1788)
Malarz angielski, jeden z najbardziej wziętych malarzy dworskich (obok J. Reynoldsa); tworzył głównie portrety, pejzaże, sceny rodzajowe i mitologiczne odznaczające się swobodną techniką i bogatą gamą barwną; w portretach, komponowanych zwykle na tle sentymentalnego krajobrazu (Poranny spacer 1785, Robert Andrews z żoną Mary ok. 1750, Błękitny chłopiec ok. 1770) i nawiązujących do stylu francuskiego rokoka, starał się oddawać psychikę modela; w pejzażach wzorował się na malarstwie holenderskim XVII w. i na twórczości Rubensa; romantyczna atmosfera obrazów Gainsborougha zapowiadała malarstwo XIX w.
GAUGUIN Paul (1848-1903)
Francuski malarz, rzeźbiarz i grafik, jeden z głównych przedstawicieli postimpresjonizmu; w młodości służył w marynarce, od 1871 był urzędnikiem bankowym w Paryżu. Malarstwem zajął się w 1874 jako amator, od 1883 poświęcił się mu całkowicie, porzucając dotychczasowe zajęcia. Początkowo tworzył pod wpływem impresjonistów, zwłaszcza C. Pissarra; po podróży 1887 do Panamy i na Martynikę oraz po krótkim pobycie z van Goghiem w Arles 1888, osiadł w Bretanii; malował w Pont-Aven i Le Pouldu (1888-1890), gdzie skrystalizował się jego własny styl, pełen poetyckiego symbolizmu, inspirowanego folklorem i pejzażem Bretanii; powstały wówczas kompozycje, malowane dużymi płaszczyznami intensywnych, czystych barw, zamkniętych grubym konturem (Żółty Chrystus 1888, Walka Jakuba z aniołem 1888, Piękna Angele 1889); opracował założenia cloisonizmu i syntetyzmu (m.in. polegające na radykalnym uproszczeniu form zamkniętych wyraźnym, płynnym konturem, operowaniu płaską jednolitą plamą barwną i odrzuceniu perspektywy), które stały się podstawą tzw. szkoły z Pont-Aven, a potem grupy nabistów. W 1891, w poszukiwaniu nietkniętej cywilizacją natury i obyczajowości, Gauguin wyjechał na wyspy Oceanii (Tahiti) i Martynikę, gdzie (z wyjątkiem pobytu we Francji 1893-1895) pozostał do końca życia; w zetknięciu z bujnością tropikalnej przyrody i egzotyką tzw. prymitywnych kultur (prekolumbijskiej, jawajskiej, japońskiej) w twórczości Gauguina nastąpiło pogłębienie nurtu symbolizmu, połączone ze wzbogaceniem i uintensywnieniem kolorytu, maksymalną syntezą formy i większą monumentalizacją kompozycji (Skąd przybywamy? Kim jesteśmy? Dokąd idziemy? 1897, Biały koń 1898). W ostatnich latach życia Gauguin zajmował się też drzeworytem i rzeźbił; pisywał artykuły do czasopism paryskich, głównie do "La Revue Blanche" (gdzie 1897 drukowano w odcinkach jego pamiętnik z Tahiti: Noa Noa, wyd. pol. 1925); 1899-1900 wydawał w Papeete pismo "Le Sourire". Twórczość Gauguina wywarła zasadniczy wpływ na ukształtowanie się sztuki współczesnej.
GENTILESCHI Orazio, właściwie Orazio Lomi (ok. 1563-ok. 1639)
Malarz włoski, przyjaciel i naśladowca Caravaggia, którego wpływy można dostrzec w niezwykłym potraktowaniu gry światła i cienia w najbardziej znanym obrazie Gentileschiego Zwiastowanie 1623. Od 1626 mieszkał w Londynie, malując dla króla Karola I.
GERARD Francois (1770-1837)
Malarz francuski, uczeń J.L. Davida, malował klasycystyczne obrazy o treści mitologicznej i historycznej, głównie jednak portrety, starannie upozowane, idealizowane, często na tle romantycznego tła krajobrazowego; oficjalny portrecista Napoleona I, później Burbonów i ks. Ludwika Filipa; m.in. portrety: malarza J.B. Isabeya z córeczką (1795), pani Recamier (1802), Z. Zamoyskiej z dziećmi (1804).
GERICAULT Theodore (1791-1824)
Francuski malarz i grafik; początkowo pod wpływem J.A. Grosa; w czasie podróży do Włoch (1816) zapoznał się z twórczością Michała Anioła i Caravaggia, w W. Brytanii (1820-1822) z malarstwem J. Constable'a; tworzył dynamiczne przedstawienia koni (Oficer szaserów 1812, Wyścigi wolnych koni w Rzymie 1817, Derby w Epsom 1821), sceny batalistyczne, portrety oraz pełne ekspresji studia obłąkanych i skazańców; główne dzieło, słynna Tratwa "Meduzy" (1819), była manifestem szkoły romantycznej.
GHIRLANDAIO Domenico, właściwie Domenico di Tommaso Bigordi (1449-1494)
Malarz włoski, jeden z głównych przedstawicieli florenckiego quattrocenta; w dziełach o tematyce religijnej wprowadzał wizerunki i stroje współczesnych mieszczan florenckich; tworzył także freski: w kolegiacie w San Gimignano (Życie św. Finy 1475), w Kaplicy Sykstyńskiej w Rzymie (Powołanie apostołów 1481-1482), a przede wszystkim we Florencji w kościołach: Ognissanti (Św. Hieronim w pracowni 1480) i w refektarztu przyległego klasztoru (Ostatnia Wieczerza), S. Trinita (Życie św. Franciszka 1485) oraz S. Maria Novella (Życie NMP i Życie św. Jana Chrzciciela 1485-1490); popularność zyskał rodzajowo ujęty portret Starzec z wnukiem (1488). W pracowni Ghirlandaia rozpoczął naukę Michał Anioł.
GIORGIONE, właściwie Giorgio Barbarelli da Castelfranco (ok. 1477-1510)
Malarz włoski, jeden z głównych twórców renesansu weneckiego; tworzył obrazy religijne (Tronująca Madonna ze św. Franciszkiem i św. Liberalisem w kościele S.Liberale w Castelfranco Veneto 1504, Judyta), mitologiczne (Śpiąca Wenus, ukończona przez Tycjana), portrety oraz kompozycje figuralne w pejzażu (Burza, Koncert, Trzej filozofowie). Był wybitnym kolorystą, wrażliwym obserwatorem chwilowych stanów natury i świata; obrazy Giorgione cechuje harmonijne zespolenie przedstawionych postaci z krajobrazem, miękki modelunek, liryzm i nastrojowość sugerujące treści symboliczne i alegoryczne; dążył do symbiozy malarstwa, muzyki i poezji. Autorstwo wielu dzieł Giorgione jest sporne, przyjmuje się pogląd o istnieniu kręgu Giorgione (tzw. giorgioneschi) złożonego z wielbicieli i naśladowców artysty.
GIOTTO DI BONDONE (1267?-1337)
Malarz włoski, przełamał tradycje bizantyjską i wprowadził realistyczną trójwymiarowość do malarstwa europejskiego; główne dzieła: freski w kościele S. Maria dell'Arena w Padwie (ok. 1303-1305) oraz w kaplicach Peruzzich (1310-1313?) i Bardich (1320-1325?) w kościele S. Croce we Florencji; przypisuje mu się także freski w górnym kościele S. Francesco w Asyżu i obrazy tablicowe (najważniejszy Madonna z kościoła Ognissanti, ok. 1303, obecnie w galerii Uffizi we Florencji). Giotto stworzył nowy system obrazowania, później zw. giottowskim, którego zasadniczą cechą było komponowanie jednolitej przestrzeni opartej na regule zbiegu linii ku środkowi i wypełnianie tej przestrzeni postaciami i elementami otoczenia w ich pełnym, trójwymiarowym kształcie. Malowidła swoje nasycał humanistycznymi treściami, oddając - z niespotykaną przed nim sugestywnością - gamę ludzkich nastrojów i uczuć. Twórczość malarska Giotta, kontynuowana przez jego uczniów i naśladowców, tzw. giottystów, stała się jednym ze źródeł inspiracji sztuki odrodzenia.
GOGH Vincent van (1853-1890)
Malarz holenderski, jeden z głównych przedstawicieli postimpresjonizmu. Z malarstwem zetknął się, pracując w młodości w antykwariatach w Hadze, Londynie i Paryżu; 1878-79 prowadził działalność misyjną wśród górników w belg. Zagłębiu węglowym; 1881-1886 przebywał kolejno w Hadze, Nuenen i Antwerpii, tworząc realistyczne, surowe rysunki, akwarele i obrazy nawiązujące do holenderskiego malarstwa rodzajowego XVII w. (Jedzący kartofle 1885). W 1886 przybył do Paryża, do brata Theo, przyjaciela i doradcy w sprawach artystycznych, który wspierał go materialnie; tam, pod wpływem malarstwa impresjonistów i grafiki japońskiej, van Gogh rozjaśnił i wzbogacił koloryt, wyzyskując też wartości dekoracyjne faktury i linii - pejzaże z Montmartre'u i okolic Paryża, portrety (Pere Tanguy 1887, Autoportret przy sztalugach 1888). W 1888 wyjechał wraz z Gauguinem do Arles, gdzie ukształtował się w pełni styl jego malarstwa, w którym intensywne barwy widma słonecznego, z przewagą ulubionych żółci, gruba, impastowa faktura i deformacja, są traktowane jako środki ekspresji; w tym duchu rozwinął teorię koloru sugestywnego; także tematyka obrazów, wśród których przeważa pejzaż i portret, nabierała w tym okresie często znaczenia symbolicznego (Nocna kawiarnia w Arles 1888, Pokój artysty 1888, kilka wersji Słoneczników). Z powodu rozwijającej się choroby psychicznej umieszczony w zakładzie w Saint-Remy, gdzie 1889-1890 powstały liczne pejzaże o potęgującym się dramatycznym napięciu i dynamizmie (Gwiaździsta noc 1888, Droga z cyprysem i gwiazdą 1890), martwe natury (kwiaty), portrety i kompozycje figuralne, m.in. Wg J.F. Milleta. W 1890 van Gogh opuścił zakład i zamieszkał w Auvers-sur-Oise, pod opieką dra P. Gacheta; malował tam portrety i sugestywne pejzaże, pełne niepokoju i dramatyzmu (Kruki nad polem pszenicy); w lipcu tegoż roku pod wpływem depresji popełnił samobójstwo. Twórczość van Gogha wywarła silny wpływ na malarstwo XX w.
GRECO EL, właściwie Dominikos Theotokopulos (1541-1614)
Malarz hiszpański pochodzenia greckiego, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli manieryzmu; 1565-1570 w Wenecji, gdzie był uczniem Tycjana, 1570-1576 w Rzymie (wpływ Rafaela i Michała Anioła), ok. 1572 w Parmie, od 1577 działał w Toledo, malował głównie kompozycje religijne i portrety; wcześnie rozwinął własny indywidualny styl o cechach manierystycznych, przeciwstawiając założeniom renesansu dążenie do uzyskania atmosfery ekstatycznego wizjonerstwa i mistycyzmu religijnego; przedstawiał postacie odmaterializowane, o silnie wydłużonych proporcjach i w symbolicznych gestach; potęgował nastrój i ekspresję obrazów, stosował irracjonalne efekty świetlne i kontrastowe, zaskakujące zestawienia barw o chłodnej tonacji; główne dzieła: Wniebowzięcie NMP (1577), Sen Filipa II (ok. 1580), Męczeństwo św. Maurycego (1581-84), Odarcie Chrystusa z szat (1582-84), Pogrzeb hrabiego Orgaza (1585), Chrystus na krzyżu (ok. 1590), Zmartwychwstanie (1592-94), Portret kardynała F. Nino de Guevára (1596-98), Zesłanie Ducha Świętego (1604-14), Zwiastowanie (1605-12), Scena z Apokalipsy (1610-14), Widok Toledo (1610-14); pierwszy wprowadził do hiszpańskiego malarstwa pejzaż jako samodzielny temat; nowatorstwo środków malarskich El Greco zostało docenione dopiero w końcu XIX i w XX w., dostrzeżono w nim jednego z prekursorów ekspresjonizmu.
GOYA Y LUCIENTES Francisco (1746-1828)
Hiszpański malarz i grafik, jeden z najwybitniejszych twórców przełomu XVIII i XIX w.; 1773 osiadł w Madrycie, 1786 mianowany malarzem królewskim, 1799 - pierwszym malarzem nadwornym; 1792 choroba spowodowała trwałą głuchotę artysty; 1824 osiadł w Bordeaux; tworzył kompozycje rokokowe o tematyce rodzajowej (od 1776 projekty arrasów dla manufaktury królewskiej), freski o tematyce religijnej (w katedrze w Saragossie 1771-1772) oraz symbolicznej i fantastyczno-demonicznej (14 malowideł ściennych, zw. czarnymi malowidłami, w jego domu w Madrycie, m.in. Saturn pożerający swe dzieci 1820-1822); obrazy sztalugowe; portrety (Księżna Altamira z córką 1787, Księżna Alba 1795 i 1797), sceny rodzajowe (Maja naga, Maja ubrana 1797-99, Maja na balkonie 1810-1815), ok. 1814 obrazy o walce narodu hiszpańskiego z wojskami Napoleona I (2 maja 1808 - Walka koło Puerta del Sol w Madrycie, 3 maja 1808 - Rozstrzelanie powstańców madryckich) - pełne dramatycznego wyrazu oskarżenie wojny; cykle grafik: Kaprysy 1796-1798, będące wyrazem poglądów społecznych Goi, Okrucieństwa wojny 1810-1815, Szaleństwa, zwane też Przysłowia 1813-1818, Tauromaquia (1815-1816). Twórczość Goi przechodziła fazy od późnego baroku, przez dworskie malarstwo rokokowe i okres poszukiwań kolorystycznych, ku coraz większemu realizmowi ujęcia, ostrości widzenia, sile ekspresji i sugestywności wizji i stała się w malarstwie europejskim jednym z pierwszych przejawów romantyzmu; wpływ Goi zaznaczył się w twórczości m.in.: E. Delacroix, G. Courbeta, E. Maneta; ekspresja i symbolizm dzieł Goi były jednym z głównych źródeł inspiracji symbolistów i ekspresjonistów.
GROS Antoine Jean (1771-1835)
Malarz francuski, uczeń J.L. Davida; oficjalny malarz okresu cesarstwa i restauracji; liczne obrazy sławiące epopeję napoleońską (m.in. Bonaparte na moście pod Arcole 1796, Zadżumieni w Jaffie 1804, Napoleon pod Pruską Iławą 1808); w obrazach tych odszedł od klasycyzmu, wprowadzał dynamiczną kompozycję, dramatyczne ujęcia i intensywne barwy; portrety, m.in. pani Recamier, J. Ursyna Niemcewicza, S. Małachowskiego; pod koniec życia kierował pracownią Davida; powrócił do klasycyzmu w kompozycjach mitologicznych.
HALS Frans (między 1581 a 1585-1666)
Malarz holenderski, działał w Haarlemie, głównie jako portrecista. Początki twórczości Halsa nie są dostatecznie znane; pierwszym jego datowanym obrazem jest Portret Jacobusa Zaffiusa (1611), pierwszym dojrzałym dziełem - Bankiet oficerów Bractwa Strzelców Św. Jerzego (1616), obrazy malowane szerokimi, płynnymi pociągnięciami pędzla, jasne w kolorycie, pełne ruchu, ukazują indywidualny styl i technikę Halsa. W 1627-1639 powstały 4 dalsze portrety grupowe strzelców św. Adriana i św. Jerzego. Oprócz portretów grupowych, Hals namalował też wiele portretów pojedynczych, ujmowanych początkowo w pozach reprezentacyjnych, później bardziej swobodnych. W 1620-1633 powstały najlepsze obrazy rodzajowe, wyobrażające dzieci, rybaków, muzykantów, Cyganów, pijących wino lub palących tytoń. Kompozycje te niezwykle żywiołowe i bezpośrednie w obserwacji, wyróżniają się śmiałą fakturą, równowagą świateł i cieni, jasnym kolorytem. Po 1640 Hals ograniczył skalę barw do brązów, bieli i czerni, pogłębiając jednocześnie charakterystykę psychologiczną portretowanych. W 1664 powstały 2 ostatnie dzieła: zbiorowe portrety przełożonych domów starców w Haarlemie. Hals jest, obok Rembrandta i Vermeera van Delft, jedną z najwybitniejszych indywidualności malarstwa holenderskiego.
HASSAM Childe (1859-1935)
Malarz amerykański, twórca impresjonistycznych obrazów przedstawiających ulice Nowego Jorku.
HOGARTH William (1697-1764)
Angielski malarz i grafik; tworzył obrazy o tematyce rodzajowej, teatralnej, liczne portrety grupowe (Służba Hogartha) i indywidualne (Autoportret z psem 1745, Sprzedawczyni krewetek 1740-45), swobodnie malowane, odznaczające się świetną charakterystyką modela; podejmował także tematykę religijną i historyczną; zajmował się teorią sztuki (traktat Analysis of Beauty 1753); największe uznanie zdobyły mu cykle miedziorytów wykonane wg własnych obrazów (Kariera kurtyzany 1732, Kariera marnotrawcy 1735, Modne małżeństwo 1745), w których krytykował odstępstwa od zasad moralności mieszczańskiej; wywarł duży wpływ na malarstwo angielskie XIX w.
HOLBEIN Hans młodszy (1497 lub 1498-1543)
Syn Hansa Holbeina starszego, niemiecki malarz, rysownik i grafik, jeden z głównych przedstawicieli północnoeuropejskiego renesansu i manieryzmu, wybitny portrecista; uczył się u swojego ojca w Augsburgu, od 1515 (z przerwami) działał, wraz z bratem Ambrosiusem, w Bazylei, tam zetknął się ze środowiskiem humanistów; podróżował do Włoch, gdzie zapoznał się z malarstwem renesansu; 1526-1528 w Anglii, 1532 osiadł tam na stałe, 1536 został malarzem nadwornym Henryka VIII; liczne portrety, m.in. Erazm z Rotterdamu (1523), Portret burmistrza Jakuba Meyera z żoną (1516), Portret rodziny T. More'a (1527), Portret żony z dziećmi (1528-1529), portrety Henryka VIII i jego żon, obrazy religijne (Madonna z Solury 1522, Madonna burmistrza Meyera 1525-1526), ilustracje do Pochwały głupoty (1515) oraz do Biblii, cykle rysunków do drzeworytów; malarstwo Holbeina (głównie portrety), odznaczające się realizmem ujęcia, bogatym kolorytem i precyzją szczegółów, wywarło wpływ na rozwój angielskiego malarstwa portretowego.
HOMER Winslow (1836-1910)
Amerykański malarz i grafik, przedstawiciel narodowego nurtu w malarstwie amerykańskim, sprawozdawca-rysownik w tygodniku nowojorskim "Harper's Weekly" podczas wojny secesyjnej (rysunkowe sceny bitewne 1861-1865); w Paryżu przyswoił sobie styl malarstwa francuskiego, po powrocie do USA malował realistyczne obrazy o tematyce rodzajowej (m.in. Wyścigi konne) i pejzaże, po 1882 - pełne ekspresji obrazy marynistyczne (Golfstrom 1899) i portrety ludzi morza; twórczość Homera wywarła wpływ na amerykańskie malarstwo.
HUNT William Holman (1827-1910)
Malarz angielski, 1848 wraz z J.E. Millaisem i D.G. Rossettim założył Bractwo prerafaelitów, którego stał się teoretykiem; początkowo obrazy o tematyce literackiej, od 1850 - głównie religijnej (Chrystus jako światłość świata 1854, cykl obrazów biblijnych, m.in. Znalezienie Chrystusa w świątyni 1860); dzieła Hunta o tendencjach moralizatorskich i symbolicznych odznaczają się realistyczną formą i żywymi zestawieniami kolorystycznymi; autor Pre-Raphaelitism and the Pre-Raphaelite Brotherhood (t. 1-2 1905).
INGRES Jean Auguste Dominique (1780-1867)
Malarz francuski, uczeń J.L. Davida (od 1797); 1806-1824 w Rzymie i Florencji, po powrocie członek Academie des Beaux-Arts (1829 - jej dyrektor), 1834-1841 ponownie we Włoszech jako dyrektor Academie de France w Rzymie. Kompozycje mitologiczne (Edyp i sfinks 1808, Jowisz i Tetyda 1811), historyczne (Śluby Ludwika XIII 1824), alegoryczne (Apoteoza Homera 1827) i religijne (Chrystus dający klucze św. Piotrowi 1820). Największym osiągnięciem Ingresa są akty (Kobieta w kąpieli 1808, Wielka odaliska 1814, Źródło 1856, Łaźnia turecka 1862), portrety olejne (pani i panny Riviere 1805, malarza Graneta 1807, pani de Senones 1814, pana Bertina 1833), a zwłaszcza ołówkowe, wyróżniające się czystym, lekkim rysunkiem (np. rodziny L. Bonapartego 1815, rodziny Stamaty 1818). Ingres uważany początkowo przez współczesnych za romantyka, stał się ok. 1824 czołowym przedstawicielem malarstwa oficjalnego i przywódcą klasyków w walce z romantykami (słynny spór estetyczny Ingresa z E. Delacroix). Przejmując od Davida ideały klasycyzmu, szukał wzorów w antyku, w greckim malarstwie wazowym, studiował włoskie malarstwo, a zwłaszcza dzieła Rafaela; sięgał do tematyki greckiej, średniowiecznej i orientalnej. Podstawowym elementem twórczości Ingresa był rysunek; obrazy jego cechuje statyczna kompozycja, wyrafinowany koloryt, arabeska rysunku i gładka faktura.
KLEE Paul (1879-1940)
Malarz i grafik szwajcarski; studiował w akademii sztuk pięknych w Monachium, gdzie osiadł 1906, tam nawiązał 1911 kontakt z W. Kandinskym, 1912 w Paryżu zetknął się z ruchem kubistycznym, 1920-1931 profesor Bauhausu, 1931-1933 profesor akademii sztuk pięknych w Düsseldorfie, od 1933 w Bernie; w jego twórczości swoboda wyobraźni łączyła się ze świadomie kształtowaną dyscypliną twórczą (wpływy kubizmu, sztuki dziecięcej), tworzył głównie rysunki i niewielkie akwarele, łączył oderwane działanie tonu barwnego i delikatnej kreski z bezpośrednią symboliką znaczeniową (Pejzaż z żółtymi ptakami 1923, Latające miasto 1930).
KLIMT Gustav (1862-1918)
Austriacki malarz i grafik, jeden z twórców Secesji Wiedeńskiej; stylizowane symboliczne kompozycje figuralne, portrety (Portret Adeli Bloch-Bauer 1907), pejzaże, obrazy alegoryczne, odznaczające się delikatnym kolorytem, spłaszczoną formą, stosowaniem złota i efektów przypominających mozaikę; rysunki (akty kobiece), freski.
LEIGHTON Frederic (1830-1896)
Angielski malarz i rzeźbiarz, specjalizował się w klasycznych motywach greckich. W 1878 został przewodniczącym Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych.
LEONARDO DA VINCI (1452-1519)
włoski malarz i teoretyk sztuki, rzeźbiarz, architekt, uczony i myśliciel epoki renesansu; wszechstronny i genialny artysta; od 1466 uczeń A. del Verrocchio we Florencji, gdzie został 1472 członkiem cechu malarzy; 1482 lub 1483-1499 działał w Mediolanie na dworze L. Sforzy, 1500-1506 we Florencji, 1506-1513 ponownie w Mediolanie, 1513-1516 w Rzymie pod opieką G. Medici, brata papieża Leona X; 1516 wyjechał do Francji zaproszony przez Franciszka I, zmarł w Amboise; samodzielne dzieła Leonarda z pierwszego okresu florenckiego to: Pokłon Trzech Króli, Św. Hieronim (oba nieukończone) i Zwiastowanie, studia do Madonny z kotkiem; z okresu pobytu na dworze mediolańskim: portret Cecylii Gallerani - Dama z gronostajem (1483-1485 - Muzeum Czartoryskich, Kraków), Madonna w grocie skalnej (1483), malowidło ścienne Ostatnia Wieczerza (1495-1498) w refektarzu klasztoru przy kościele S. Maria delle Grazie w Mediolanie oraz model brązowego pomnika konnego F. Sforzy i projekty architektoniczne (model kopuły katedry, plany pałacu); z drugim okresem florenckim wiąże się praca nad kartonem do obrazu Św. Anna Samotrzecia, nad kartonem i malowidłem ściennym Bitwa pod Anghiari dla Palazzo Vecchio we Florencji 1503-1505 (obydwa niezachowane) i nad portretem Mony Lisy (ok. 1503-1506); w drugim okresie mediolańskim powstały obrazy: Św. Jan Chrzciciel, Bachus, znana z kopii Leda z łabędziem i Św. Anna Samotrzecia oraz rysunkowy autoportret; Leonarda da Vinci jako malarza interesował głównie naturalny wygląd rzeczy, ruch, ekspresja (studia twarzy), światłocień, perspektywa linearna, barwna i powietrzna; w jego twórczości doniosłą rolę odgrywał rysunek, służący do ustalenia poszczególnych etapów pracy artystycznej, której ostateczny cel był pozaartystyczny, badawczy - gdy wynik badań naukowych zarysował się dostatecznie, dzieło sztuki zazwyczaj przestawało go interesować (stąd tak częste niewykańczanie obrazów). W czasie pierwszego pobytu w Mediolanie Leonardo da Vinci podjął systematyczne studia w dziedzinie anatomii, botaniki, matematyki, optyki i mechaniki; powstały wówczas główne części traktatu o malarstwie, architekturze i anatomii, optyce i mechanice; w drugim okresie florenckim kontynuował prace naukowe i zbierał materiały do traktatu o pierwotnych siłach natury, obejmującego całą kosmologię; jego zainteresowania nauk. wiązały się ze sztuką bądź z pracami technicznymi i były wyrazem pasji poznawczej. Leonardo da Vinci opracował projekty licznych wynalazków (często związanych z prowadzonymi przez niego badaniami), znacznie wyprzedzających jego epokę: śmigłowca, spadochronu, opancerzonych pojazdów bojowych, łodzi podwodnej, maszyn włókienniczych, prasy dźwigniowej, walcarki, tokarki kołowej, szlifierki, zaworów, pomp, wynalazki te nie wywarły jednak większego wpływu na rozwój techniki, gdyż uzyskanych rezultatów autor nigdy nie publikował; do nielicznych zrealizowanych projektów należały projekty dźwigów. Po śmierci Leonarda da Vinci jego uczeń i przyjaciel, F. Melzi, zebrał prace Leonarda da Vinci w 19 księgach (notatki, szkice, projekty i korespondencja); w pismach Leonarda da Vinci znalazł wyraz pogląd o jedności nauki i sztuki. W Traktacie o malarstwie (pośmiertnie zestawiony z notatek, wyd. 1651, przekład pol. 1961) rozwinął wiele problemów malarskich (zagadnienia światła i cienia, koloru, perspektywy powietrznej i barwnej).
LORRAIN, Le Lorrain Claude, właściwie Claude Gellee (1600-1682)
Francuski malarz i grafik, jeden z najwybitniejszych pejzażystów europejskich; studiował we Włoszech, 1627 zamieszkał w Rzymie; pejzaże Kampanii i baśniowe przystanie morskie (często ożywione sztafażem o motywach mitologicznych, historycznych, biblijnych), w których zajmował go głównie problem światła słonecznego (Zachód słońca w porcie morskim 1639, Odjazd św. Urszuli 1641); do najwybitniejszych dzieł Lorraina należą rysunki; konstruował pejzaż elegijny, w którym jest zawarta malarska gra światłocieniowa, dająca dziełom Lorraina romantyczny nastrój; wywarł wpływ na malarstwo pejzażowe XVIII-XIX w. we Francji i W. Brytanii (m.in. W. Turnera).
MANET Edward (1823-1883)
Francuski malarz i grafik; w czasie licznych podróży kopiował dzieła dawnych mistrzów (zwłaszcza weneckich i hiszpańskich) znajdujące się w Luwrze i innych muzeach; głośnymi dziełami z pierwszego okresu stały się Śniadanie na trawie (1863, wystawione na tzw. Salonie Odrzuconych) i Olimpia (1863) - obrazy szokujące zderzeniem współczesnej, właściwej naturalistom tematyki ze sztuką wielkich mistrzów przeszłości (Giorgione, Tycjana, Rafaela). Stała konfrontacja obrazowanej bezpośrednio rzeczywistości i artystycznej tradycji pozostała najistotniejszym problemem malarstwa Maneta. Szczególnie żywy był jego dialog z malarstwem D. Velazqueza (Martwy torreador 1864-65) i F. Goi (Rozstrzelanie cesarza Maksymiliana 1868, Balkon 1868-69). W kształtowaniu formy dzieł Maneta zaznaczył się także wpływ drzeworytu japońskiego, widoczny w przestrzennej budowie obrazów i operowaniu płaską plamą barwną (Portret E. Zoli, 1868). Od ok. 1870 przejęcie jasnej, rozsłonecznionej palety i aktualnej, parysko-plenerowej tematyki zbliżyło Maneta do poszukiwań grupy malarzy od 1874 nazywanych impresjonistami (Barka Moneta, Argenteuil, oba 1874). Przy licznych podobieństwach Manet zachował odrębność wobec sztuki impresjonistów, utrzymując dbałość o klasyczny układ kompozycyjny i odniesienia do sztuki przeszłości (Bar w Folies-Bergere 1882).
MANTEGNA Andrea (1431-1506)
Włoski malarz i grafik, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli renesansu; działał w Padwie, od 1459 w Mantui na dworze Gonzagów, 1488-1489 w Rzymie; prowadził studia nad anatomią i perspektywą, sięgał do wzorów sztuki antycznej, malował freski i obrazy o tematyce religijnej, mitologicznej, historycznej i alegorycznej. Główne dzieła: freski w kościele degli Eremitani w Padwie (1448-1457, częściowo zrekonstruowane po zniszczeniach 1944), obraz ołtarzowy S. Conversazione w kościele S. Zeno w Weronie (1457-1459, predella w Luwrze), obraz Chrystus zmarły (1465-1466), freski w Castello San Giorgio w Mantui (sceny z życia L. Gonzagi i jego dworu na ścianach i plafonie w Camera degli Sposi 1461-1474), Św. Sebastian (ok. 1480), cykl Triumf Cezara (1492). Dzieła Mantegni, surowe i monumentalne, o chłodnym kolorycie, cechuje mistrzowski rysunek i śmiałe skróty perspektywiczne; wybitne osiągnięcia w technice miedziorytu; Mantegna wywarł wielki wpływ na malarstwo Włoch.
MICHAŁ ANIOŁ, właściwie Michelangelo Buonarroti (1475-1564)
Włoski rzeźbiarz, malarz, architekt i poeta, jeden z najznakomitszych artystów epoki renesansu; nauki początkowe we Florencji u D. Ghirlandaia (1488), potem w pracowni rzeźb Bertolda di Giovanii, kustosza rzeźb antycznych w Ogrodach Medycejskich Św. Marka, 1490-1492 na dworze L. Medici (Wawrzyniec Wspaniały), gdzie zetknął się ze środowiskiem humanistów Akademii Platońskiej, 1494-1495 w Bolonii (rzeźby w kościele S. Domenico), kilkakrotnie we Florencji (1501-1505, 1517-1534) oraz w Rzymie (1496-1501, 1505-1517, od 1534 do śmierci). Już we wczesnych pracach objawiła się jego wielka indywidualność, zaznaczyły się też wpływy antyku i Donatella (Madonna przy schodach, Walka centaurów z Lapitami - obie płaskorzeźby 1490-1492, Bachus 1497-1501, Madonna z Brugii po 1501). Najsłynniejsze rzeźby Michała Anioła odznaczają się - charakterystycznymi także dla jego dzieł malarskich - cechami określanymi przez współczesnych jako divinita ['boskość'] (Pieta Watykańska w Bazylice Św. Piotra w Rzymie 1498-1500) i terribilita ['ogromna siła dramatyczna'] Dawid 1501-1504 - niegdyś przed Palazzo Vecchio, dziś w Akademii Sztuk Pięknych we Florencji, Mojżesz 1513-1516, Rachel i Lea 1542, te ostatnie z niewykończonego, a realizowanego 1505-1542 nagrobka papieża Juliusza II ustawionego ostatecznie w kościele S. Pietro in Vincoli w Rzymie); nagrobki synów: Giuliana ks. Nemours i Lorenza II, ks. Urbino z rzeźbami Dnia, Nocy, Poranka i Zmierzchu (w Nowej Zakrystii w kościele S. Lorenzo we Florencji 1520-1535); kilka rzeźb o temacie Pieta (najsłynniejsza tzw. Rondanini - ostatnie, niedokończone dzieło, obecnie w Castello Sforzesco w Mediolanie 1564). Główne dzieła malarskie: obraz Święta Rodzina (1503), freski o tematyce bibl. (m.in. Prorocy i Sybille) na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej (1508-1512), tamże na ścianie ołtarzowej Sąd Ostateczny (1536-1541). Główne prace architektoniczne: przedsionek Biblioteki Laurenziana we Florencji (1524-1534), projekt urbanistyczny Placu Kapitolińskiego w Rzymie (1536), rozbudowa pałacu Farnese (1546), kontynuacja budowy Bazyliki Św. Piotra (projekt kopuły z 1547 zrealizowany pośmiertnie), kościół S. Maria degli Angeli w termach Dioklecjana (1561). Twórczość Michała Anioła wyrasta ponad konwencje mu współczesne, a cechujące ją monumentalizm, ekspresja i niepokój zapowiadają barok. Utwory poetyckie Michała Anioła powstały w większości pod koniec życia artysty; pierwsze poprawne wyd. Poezji pochodzi z 1861, wcześniejsze z 1623 (przekład pol. L. Staffa 1922).
MILLAIS Sir John Everett (1829-1896)
Angielski malarz i grafik, współzałożyciel Bractwa prerafaelitów; tworzył nastrojowe obrazy o tematyce literackiej (zwłaszcza liczne szekspirowskie, np. Ofelia 1852) i religijnej (Chrystus w domu swoich Rodziców 1850), odznaczające się intensywnym kolorytem i naturalistycznym rysunkiem; także malowidła ścienne oraz ilustracje do książek i czasopism.
MILLET Jean Francois (1814-1875)
Francuski malarz i grafik; początkowo obrazy w stylu J.W. Fragonarda, portrety, pejzaże, sceny mitologiczne, od 1849 mieszkał we wsi Barbizon, związany z malarzami szkoły barbizońskiej; realistyczne obrazy z życia chłopów (Siewca 1849, Kobiety zbierające kłosy 1857, Anioł Pański 1859) ukazują postaci ludzkie związane harmonijnie z pejzażem, pełne powagi i skupienia, utrzymane w spokojnej gamie barwnej.
MONET Claude (1840-1926)
Malarz francuski, jeden z twórców i najbardziej konsekwentny przedstawiciel impresjonizmu; w początkowym okresie twórczości uległ wpływom G. Courbeta (Kamilla 1866); na ukształtowanie jego malarstwa wywarły też wpływ: szkoła barbizońska, plenery w lasach Fontainebleau i okolicach Paryża z C. Pissarrem, A. Renoirem i A. Sisleyem, a także podróż do Londynu (1870), gdzie zetknięcie się z malarstwem J. Constable'a, a zwłaszcza W. Turnera, ustaliło kierunek twórczości Moneta Po 1870 malował obrazy używając głównie czystych, jasnych barw i stosując szkicową technikę, pozwalającą na oddanie wibracji i refleksów światła oraz uzależnionej od niego zmienności barw w pejzażach (głównie z doliny Sekwany, Argenteuil, Vetheuil, Giverny, ale również dworzec Saint-Lazare w Paryżu), stanowiących odtąd wyłączny temat jego malarstwa (Impresja - wschód słońca 1872); po 1890 powstały słynne serie, w których Monet ukazuje ten sam motyw, zmieniający się w zależności od oświetlenia w różnych porach dnia, roku, warunkach atmosf. (Stogi 1890-91, Topole 1891-92, Katedra w Rouen 1892-94, widoki Londynu 1899-1904 i Wenecji 1908, Nenufary od 1905), malowane drobnymi plamkami zacierającymi kontury i kształty przedmiotów, wypełnione jasnymi, roztapiającymi się w świetle barwami.
MUNKÁCSY Mihaly (1844-1900)
Malarz węgierski, czołowy przedstawiciel realizmu węgierskiego; studiował m.in. W Budapeszcie, Monachium; przebywał w Paryżu; malował pejzaże (Aleja kasztanowa 1886), portrety (m.in. F. Liszta 1886), sceny o akcentach społecznych i patriotycznych (Ostatni dzień skazańca 1870), rodzajowe (Kobieta ubijająca masło 1873), obrazy religijne (Chrystus przed Piłatem 1881), historyczne oraz freski.
PISSARRO Camille (1830-1903)
Malarz francuski, jeden z impresjonistów, brał udział w wystąpieniach grupy począwszy od pierwszej wystawy 1874; malował głównie pejzaże przesycone światłem, subtelne w kolorycie i o starannie wybranym nastrojowym motywie (np. kwitnących sadów), później widoki miejskie (np. Rouen i Paryża); 1884-1890 pozostawał pod wpływem malarstwa G. Seurata, stosując metodę pointylizmu, wcześniej syntetyzmu P. Gauguina; zajmował się też grafiką (m.in. litografią).
RAFAEL, właściwie Raffaelo Santi (1483-1520)
Włoski malarz i architekt, jeden z najwybitniejszych artystów dojrzałego renesansu; 1500-1504 kompozycje religijne (seria Madonn), portrety księcia Urbino; 1504-1508 we Florencji, gdzie zetknął się z dziełami Leonarda da Vinci i Michała Anioła; 1509-1520 w Rzymie, w służbie papieży Juliusza II i Leona X; 1515 mianowany konserwatorem starożytnych zabytków Rzymu; 1514-1520 kier. budowy Bazyliki Św. Piotra. Projektował m.in. W Rzymie: kościół S. Eligio degli Orefici (od 1509), kaplicę Chigi przy kościele S. Maria del Popolo (od 1512), willę Madama (1516) oraz we Florencji pałac Pandolfini (od 1518). Główne dzieła: freski w apartamentach papieskich (stanzach) w pałacu watykańskim - Stanza della Segnatura (1509-11, m.in. Szkoła Ateńska), Stanza d'Eliodoro (1511-1514, m.in. Wypędzenie Heliodora ze świątyni); freski w willi Farnesina (Triumf Galatei 1514), w Loggiach Watykańskich (1517-19, wraz z G. Romano i G. da Udine), gdzie wprowadził typ ornamentyki zw. groteską; liczne obrazy sztalugowe o tematyce religijnej (Zaślubiny Marii 1504, Złożenie do grobu 1507); słynne obrazy Madonny, w których dążył do stworzenia idealnego typu postaci kobiecej (Madonna del Granduca ok. 1505, Madonna Sykstyńska ok. 1513, Madonna della Sedia 1516), oraz portrety (La Fornarina 1515, Baldassare Castiglione 1516, Leon X z kardynałami Giulio Medici i Luigi Rossi ok. 1518); 1515-1516 kartony do arrasów (Dzieje Apostolskie) dla Kaplicy Sykstyńskiej. Rafael stworzył styl pełen harmonii, spokoju, powagi i klasycznego piękna; jego dzieła cechuje doskonałość formy i kompozycji; w późnych pracach (m.in. Przemienienie na Górze Tabor) wprowadził ujęcia już manierystyczne, które rozwiną jego uczniowie (np. G. Romano); twórczość Rafaela wywarła ogromny wpływ na sztukę europejską, stając się też jedną z podstaw akademizmu.
REMBRANDT, właściwie Rembrandt Harmenszoon van Rijn (1606-1669)
Holenderski malarz, rysownik i grafik; w 1625-1631 prowadził wspólny warsztat z J. Lievensem w Lejdzie, specjalizując się w malowaniu obrazów religijnejnych i mitologicznych oraz portretów; na przełomie 1631 i 1632 przeniósł się do Amsterdamu, gdzie zyskał wielką renomę jako portrecista, osiągając status najwybitniejszego malarza holenderskiego tego okresu. Otrzymywał prestiżowe zlecenia dworu książąt orańskich (m.in. cykl obrazów pasyjnych 1633-1639) i instytucji miejskich (Wymarsz strzelców 1642 na zamówienie kompanii milicji miejskiej). Przyjaźnił się z wybitnymi humanistami (np. C. Huygensem) i z patrycjuszami amsterdamskimi; będąc kalwinem, utrzymywał bliskie kontakty z ludźmi innych wyznań (katolikami, Żydami). W wyniku nieumiejętnego prowadzenia interesów swej pracowni był zmuszony 1656 do ogłoszenia bankructwa; gospodarowanie działalnością warsztatu przejęli konkubina Rembrandta, Hendrickje Stoffels, i jego syn Tytus; mimo trudności finansowych, Rembrandt pozostał wysoko cenionym artystą, czego wyrazem były prestiżowe zlecenia, np. rady miejskiej na wielki obraz do dekoracji nowo zbudowanego ratusza - Sprzysiężenie Claudiusa Civilisa (1661). Pod koniec życia Rembrandt doświadczył dramatów rodzinnych: 1663 zmarła Hendrickje, 1668 - Tytus; sam podupadł na zdrowiu, pozostał jednak czynny zawodowo do samej śmierci. Rembrandt był także cenionym rysownikiem i grafikiem. Jego styl, podobnie jak w malarstwie, rozwijał się tu: od ujęć dramatycznych i patetycznych w rycinach z 1629-1640 (Wskrzeszenie Łazarza, Zwiastowanie pasterzom), przez nadal monumentalne i pełne patosu, ale już bardziej wyważone kompozycje z 1641-1660 (Trzy drzewa, Triumf Mardocheusza), ku kompozycjom spokojnym i nastrojowym z 1650-69 (Jan Six czytający przy oknie, Faust, Wieczerza w Emmaus, Ecce Homo). Rembrandt wykorzystywał techniki akwaforty, akwatinty i suchej igły dla stworzenia afektu malarskości, bogatego światłocienia i miękkości modelunku. Rembrandt prowadził w Lejdzie, a potem w Amsterdamie wielki warsztat, w którym wykształcił wielu wybitnych malarzy.
RENOIR Auguste (1841-1919)
Ojciec Jeana (reżyser filmowy), francuski malarz i rzeźbiarz; jeden z głównych reprezentantów impresjonizmu; 1862-1863 uczył się w Paryżu, gdzie zaprzyjaźnił się z C. Monetem i A. Sisleyem. Duży wpływ na jego wczesną twórczość wywarły dzieła kolorystów weneckich; ze współczesnych mu malarzy oddziałali nań G. Courbet i E. Delacroix (Diana 1867, Kobieta w kąpieli 1870). Począwszy od słynnej wystawy u Nadara w Paryżu 1874, wystawiał wielokrotnie z impresjonistami (1876, 1877 i 1882). Obrazy Renoira z tego okresu to malowane krótkimi, lekkimi pociągnięciami pędzla, jasnymi, pastelowymi barwami z przewagą różu i błękitu, pełne migotliwego światła pejzaże (Droga wśród traw ok. 1875), martwe natury, a zwłaszcza znacznie liczniejsze niż u pozostałych impresjonistów portrety i kompozycje figuralne (Loża 1874, Huśtawka 1877, Pani Charpentier z dziećmi 1878, Śniadanie wioślarzy 1881). W 1879-1882 przebywał w pn. Afryce, następnie we Włoszech, gdzie poznał twórczość Rafaela i malowidła pompejańskie; pod ich wpływem, a także malarstwa D. Ingres'a, ok. 1882 odszedł częściowo od impresjonizmu; obrazy tego okresu cechuje wyraźniejszy modelunek form, gładka faktura oraz chłodniejszy koloryt (Kąpiące się 1884-87). Po 1886 w twórczości Renoira nastąpił nawrót do żywiołowego kolorytu z przewagą ostrych czerwieni; w licznych obrazach, głównie o motywie aktu kobiecego na tle pejzażu (Sąd Parysa 1914), Renoir osiągnął pełną równowagę barwy i mocno zaznaczonej formy. Pod koniec życia, od ok. 1913, Renoir uprawiał rzeźbę. Częściowo sparaliżowany, kierował pracą uczniów i przy ich pomocy tworzył w glinie akty i torsy; pozostawił też wiele rysunków i grafik. Wywarł duży wpływ na wielu malarzy młodszego pokolenia.
REYNOLDS Sir Joshua (1723-1792)
Malarz angielski, jeden z najwybitniejszych portrecistów; 1749-1752 studiował we Włoszech dzieła starych mistrzów; pierwszy (1768-90) prezes Royal Academy of Arts w Londynie (słynne dyskursy Reynoldsa o sztuce); rzecznik doktryny akademizmu, stawiającej na pierwszym miejscu wielkie tematy historyczne oraz zalecającej poprawianie natury przez sztukę; podniósł rangę społeczną artysty; tworzył portrety psychologiczne (Dr Johnson 1770-80), reprezentacyjne (Lord Harfield 1787) oraz pełne wdzięku, intymne wizerunki kobiet (Lady Crosby 1778) i dzieci (Master Hare 1788-89); zajmował się też tematyką historyczną, mitologiczną oraz pejzażem; wywarł wielki wpływ na malarstwo angielskie XVIII w.
ROSSETTI DANTE Gabriel, właściwie Gabriel Charles Rossetti (1828-1882)
Angielski malarz i poeta pochodzenia włoskiego, współzałożyciel Bractwa prerafaelitów; inspiracje twórcze czerpał z legend średniowiecznych, ballad, poezji Dantego; malował obrazy religijne oraz nastrojowe kompozycje (Melodia siedmiu wież 1857), odznaczające się ostrym kolorytem, dekoracyjnością i precyzyjnym, czystym rysunkiem; tworzył również akwarele oraz ilustracje książkowe (głównie drzeworyty). W poezji mistrz nastroju, w liryce (zbiór Poems 1870) łączył motywy romantyczne z motywami zaczerpniętymi ze starych ballad angielskich i szkockich, w sonetach opisywał dzieje własnej, tragicznej miłości.
RUBENS Peter Paul (1577-1640)
Malarz flamandzki, jeden z najwybitniejszych twórców epoki baroku. Od 1589 przebywał w Antwerpii, 1600 wyjechał do Włoch i wstąpił na służbę do księcia Mantui, V. Gonzagi; przebywał w Wenecji, Mantui, Florencji, Rzymie, Genui; 1603-04 był z misją dyplomatyczną na dworze hiszpańskim, 1606-08 znów we Włoszech; zapoznał się w tym czasie ze sztuką antyczną, dziełami Rafaela, Tycjana, Michała Anioła i Caravaggia; 1608 powrócił do Antwerpii, został malarzem nadwornym arcyksięcia Alberta i infantki Izabeli; 1609 poślubił Izabelę Brandt, a po jej śmierci Helenę Fourment (stała się jego ulubioną modelką); założył wielką pracownię malarską, w której powstało ponad 2000 obrazów; uczniami i współpracownikami Rubensa byli: J. Jordaens, A. van Dyck, F. Snyders, J. Brueghel, zw. Aksamitnym. Rubens jeździł w misjach dyplomatycznych na dwory w Holandii, Anglii i Hiszpanii. W jego twórczości dominowała tematyka religijna (m.in. tryptyki: Podniesienie krzyża 1610-1611, Zdjęcie z krzyża 1611-1614; obrazy - Sąd Ostateczny ok. 1615-1616, Pokłon Trzech Króli 1624, wielokrotne przedstawienia Marii i świętych, często łączące nastrój religijnego przeżycia ze świeckim przepychem i rodzajowością) i mitologiczna (głównie wątki heroiczne Bitwa Amazonek ok. 1615, poetyczne i nacechowane radością życia Pijany Sylen 1618, Święto Wenus ok. 1630-1631); często ukazywał piękno nagiego ciała (Sąd Parysa, Trzy gracje - kilka wersji). Jednym z ważniejszych dzieł Rubensa jest historyczno-alegoryczny cykl malowideł dekoracyjnych do Pałacu Luksemburskiego w Paryżu (obecnie w Luwrze), przedstawiający życie Marii Medycejskiej (1622-1625); Rubens tworzył też portrety reprezentacyjne, zwłaszcza męskie, oraz portrety kobiece (m.in. drugiej żony), sceny z polowań, a pod koniec życia nastrojowe krajobrazy o bogatym kolorycie (Pejzaż z tęczą ok. 1636) i sceny rodzajowe (Kiermasz); pozostawił wiele znakomitych rysunków; projektował tapiserie i karty tytułowe książek wyd. W Antwerpii. Twórczość Rubensa w pełni wyraża idee baroku - cechuje ją dynamika, żywiołowość, swoboda kompozycji, zamiłowanie do bogactwa i okazałości, znakomite wyczucie barwy. Rubens wywarł wpływ na wielu malarzy XVII w. (jego kompozycje były powielane przez grafikę), na malarzy angielskich i francuskich XVIII w. oraz na romantyków.
RUISDAEL, Ruysdael Jacob van (1628 lub 1629-1682)
Holenderski malarz i grafik, jeden z najwybitniejszych pejzażystów holenderskich; zapewne uczeń S. van Ruysdaela, swego stryja; działał w Haarlemie i od ok. 1656 w Amsterdamie, gdzie oddziałała na niego twórczość Rembrandta; malował szerokie holenderskie krajobrazy, oświetlone słońcem zza chmur (Wiatrak z Wijk koło Duurstede ok. 1663, Widok Haarlemu 1670), ustronia leśne, ruiny, opuszczone miejsca (słynny Cmentarz żydowski ok. 1660), widoki morskie, półfantastyczne pejzaże górskie z wodospadami (Krajobraz z wodospadem, Muzeum Narodowe w Warszawie); w wielu obrazach przeważa niepokój i napięcie, niekiedy melancholia i nastrój przemijania, także skłonność do dramatyzowania i heroizacji przyrody; w twórczości Ruisdaela znalazły najpełniejszy wyraz różnorodne dążenia holenderskich pejzażystów; miał wielu naśladowców.
SARGENT John Singer (1856-1925)
Malarz amerykański; studiował w Paryżu; działał głównie we Francji i W. Brytanii; malował liczne portrety ówczesnych osobistości, odznaczające się celną charakterystyką postaci i elegancją; tworzył też akwarele oraz dekoracje ścienne.
SISLEY Alfred (1839-1899)
Malarz angielski, należał do grupy impresjonistów francuskich, jeden z najbardziej konsekwentnych przedstawicieli tego kierunku; malował pejzaże okolic Paryża i brzegów Sekwany (po 1880 głównie w m. Moret-sur-Loing) przepojone światłem i nastrojem spokoju, odznaczające się wyrafinowanym, delikatnym kolorytem i lekką fakturą, oddające przejrzystość powietrza i grę refleksów świetlnych na wodzie; szczególnie piękne są pejzaże Sisleya z motywem wody (Powódź w Port-Marly 1876) i zimowe (Śnieg w Louveciennes 1874); zajmował się też grafiką.
STEEN Jan (ok. 1626-1679)
Malarz holenderski; działał głównie w Lejdzie; pełne humoru obrazy o tematyce rodzajowej, a także biblijnej, mitologicznej, portrety i pejzaże; często nadawał swym obrazom wymowę alegoryczną (Wybór między młodością i bogactwem - Muzeum Narodowe w Warszawie).
TISSOT James, właściwie Joseph Jacques (1836-1902)
Malarz francuski, podczas dziesięcioletniego pobytu w Anglii sportretował szczegółowo wiktoriańską elitę społeczną, np. na obrazie Ball on Shipboard 1874 (Tate Gallery, Londyn). W latach 80. XIX w. przebywał w Palestynie. Znaczny podziw budziły jego dzieła religijne.
TURNER William, właściwie Joseph Mallord W. Turner (1775-1851)
Angielski malarz, pejzażysta; nie odbył systematycznych studiów artystycznych; uosabiając romantyczny typ wędrowca, całe życie podróżował po Anglii, Niemczech, Szwajcarii, Francji, Włoszech; początkowo malował topograficzne widoki akwarelowe, następnie obrazy olejne, głównie o tematyce marynistycznej i batalistycznej; latami pracował nad wielkim cyklem krajobrazowych rycin Liber studiorum (w niewielkiej części opublikowanych za życia); po 1800 obok motywów krajobrazowych pojawiły się wielkie kompozycje wizyjne, nawiązujące do wątków historycznych (Hannibal przekraczający Alpy 1812), mitologicznych (Dydona budująca Kartaginę 1815), współczesnych (Pożar parlamentu londyńskiego 1835), o przewijających się ideach przeznaczenia i przemijania (Ostatnia droga Temeraire'a 1839, Statek niewolników 1840), a także odnoszących się do teorii koloru J.W. Goethego (Światło i kolor - poranek po potopie 1843). Ewolucja formalna malarstwa Turnera zmierzała do odrealnienia motywów, pozbawiając je niekiedy jakichkolwiek naturalnych odniesień, rozbijając na drobne plamy barw, coraz bardziej roztapiając w świetlistej atmosferze (Anioł stojący w słońcu 1846). Dzięki wizjonerstwu, niezwykłej formie, nawiązującej do sztuki dawnych mistrzów (malarstwo holenderskie, C. Lorrain), nasyceniu wyobrażeń wątkami symbolicznymi, dramatycznym obrazowaniu natury jako potężnego żywiołu Turner podniósł pejzaż do rangi uniwersalnego środka malarskiej wypowiedzi.
VELAZQUEZ Diego, właściwie Diego Rodriguez de Silva y Velázquez (1599-1660)
Malarz hiszpański okresu baroku; jeden z najwybitniejszych artystów hiszpańskich i kolorystów w dziejach malarstwa; znakomity portrecista; w Sewilli, gdzie przebywał do 1623, 1623-1660 nadworny malarz Filipa IV; w czasie podróży do Włoch (1629-1631 i 1649-1651) poznał arcydzieła malarstwa włoskiego i północnoeuropejskiego; wczesne dzieła Velazqueza, o tematyce religijnej i rodzajowej, ciemnej kolorystyce, silnych kontrastach światłocienia, odznaczają się ujęciem realistycznym (Chrystus w domu Marty i Marii ok. 1619-1620); po osiedleniu się w Madrycie tworzył dzieła o tematyce mitologicznej (Triumf Bachusa 1628, Kuźnia Wulkana 1630) oraz liczne portrety dworskie (Filipa IV, infantów, infantek, błaznów i karłów); wprowadził do malarstwa hiszpańskiego typ portretu konnego na tle pejzażu (Portret konny infanta Btitleazara Carlosa 1634-1635); podejmował tematykę współczesną - Poddanie Bredy (Las Lanzas 1635); po drugiej podróży włoskiej (Portret Innocentego X 1650, Villa Medici 1650-1651, Wenus ze zwierciadłem 1650-1651) powstała mistrzowska seria portretów infantek (obecnie w Wiedniu i Madrycie) z Pannami dworskimi (Las Meninas) na czele (1656 Madryt, Prado) - ukoronowanie twórczości Velazqueza; jego subtelna technika, niemal impresjonistyczna, świadczy o najwyższym mistrzostwie pędzla. Malarstwo Velazquza wywarło ogromny wpływ na malarstwo XIX w., zwłaszcza francuskich impresjonistów.
VERMEER VAN DELFT van der Meer Jan Johannes (1632-1675)
Malarz holenderski, czołowy przedstawiciel szkoły z Delft; początkowo tworzył obrazy religijne i mitologicznej (Chrystus w domu Marii i Marty ok. 1655, Toaleta Diany 1654-1656), oparte na tradycji malarstwa włoskiego, oraz rodzajowe (U kuplerki 1656) inspirowane twórczością caravaggionistów; od ok. 1657 malował postacie kobiet i mężczyzn we wnętrzach mieszkalnych, mistrzowsko oddając efekt przesycenia przestrzeni światłem padającym przez okno w bocznej ścianie i sugestywnie wydobywającym fakturę i barwy, na ogół jasne, impresyjnie zestawiane, przedmiotów (Dziewczyna czytająca list ok. 1659, Mleczarka ok. 1660, Oficerowie z damami przy winie przed 1660, Lekcja muzyki ok. 1664, Kobieta z dzbanem ok. 1662, Geograf 1669, Astronom 1668, Koronczarka ok. 1664), oraz widoki miejskie (Widok Delft i Uliczka 1658); niektóre obrazy mają sens alegoryczny: Ważąca perły (ok. 1662 - interpretowany jako alegoria vanitas `marność`), Pracownia artysty (ok. 1665 - jako alegoria malarstwa).
WHISTLER James Abbott McNeill (1834-1903)
Malarz amerykański, działał głównie w Paryżu i Londynie; jeden z najbardziej konsekwentnych przedstawicieli "sztuki dla sztuki", jego twórczość cechują wystudiowane układy kompozycyjne, kolorystyka oparta na stonowanych gamach barwnych, poetycko-muzyczny nastrój; malował głównie portrety i pejzaże, nadając im tytuły: Kompozycja..., Symfonia..., Nokturn..., w przekonaniu, iż istotą obrazu nie jest tematyka, lecz czysta "poezja wzroku".
WINTERHALTER Franz Xavier (1805-1873)
Niemiecki malarz portrecista, był nadwornym malarzem Wielkiego Księcia Leopolda w Karlsruhe, 1834 przeniósł się do Paryża, gdzie korzystał z mecenatu europejskich rodów królewskich.