AGH, Akademia Górniczo-Hutnicza im. S. Staszica, wyższa szkoła techniczna w Krakowie, założona 1919; ma 11 wydziałów kształcących inżynierów, prowadzi badania naukowe.

Akademia Lubrańskiego, szkoła półwyższa założona 1518 w Poznaniu przez biskupa J. Lubrańskiego (1456-1520), istniała do 1780; jej absolwentami byli lekarz J. Struś (15101-568) i poeta K. Janicki (1516-1543).

Akademia Muzyczna im. F. Chopina w Warszawie, wyższa szkoła muzyczna, najstarsza w Polsce, wielokrotnie zmieniała nazwę (pod obecną od 1979), wywodzi się ze Szkoły Dramatycznej założonej 1810 przez W. Bogusławskiego; 1826-1829 studiował w niej F. Chopin.

Akademia Teatralna im. A. Zelwerowicza w Warszawie, uczelnia teatralna, powstała 1932, reaktywowana 1946 w Łodzi, 1949 wróciła do Warszawy; wydziały: aktorski, reżyserii, wiedzy o teatrze, lalkarski (w Białymstoku).

Akademia Umiejętności, polska instytucja naukowa i kulturalna funkcjonująca pod zaborami, utworzona 1872 w Krakowie skupiała naukowców z całego kraju i emigracji; 1919 przekształcona w Polską Akademię Umiejętności.

Akademia Zamojska, wyższa szkoła (wydziały: filozoficzny, prawniczy i medyczny) utworzona 1594 (inauguracja 1595) w Zamościu przez kanclerza J. Zamoyskiego przy współpracy S. Szymonowica; krótki okres świetności trwał do ok. 1620, zamknięta 1784.

ASP, Akademia Sztuk Pięknych im. J. Matejki w Krakowie, wyższa uczelnia artystyczna, pod obecną nazwą funkcjonuje od 1979, wywodzi się z powstałej 1818 Szkoły Rysunku i Malarstwa UJ; 1873-1910 za dyrekcji J. Matejki i J. Fałata stanowiła centrum polskiego życia artystycznego.

ASP, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, wyższa szkoła artystyczna, najstarsza w Polsce; pod obecną nazwą funkcjonuje od 1957, wywodzi się z istniejącego 1816-1831 Oddziału Sztuk Pięknych UW.

AWF, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie, uczelnia wyższa, powstała 1929 (obecna nazwa od 1938); kształci nauczycieli wychowania fizycznego, trenerów, specjalistów z zakresu rehabilitacji, rekreacji i turystyki.

Biblioteka Polska w Paryżu, instytucja gromadząca polskie dokumenty narodowe, powołana 1838 (inauguracja 1839) przez Towarzystwo Historyczno-Literackie, posiada największy poza krajem zbiór polskich książek i czasopism; 1893 przekazana Akademii Umiejętności, od 1959 na mocy wyroku sądu francuskiego dzierżawiona przez TH-L.

Biblioteka Załuskich, biblioteka publiczna, pierwsza w Polsce, ufundowana przez braci Andrzeja Stanisława (1695-1758) i Józefa Andrzeja (1702-1774) Załuskich działa 1747-1795 w Warszawie.

Boloński Uniwersytet, najstarszy w Europie, założony 1088; studiował na nim (1495-1499) M. Kopernik.

BRAILLE Louis, 1809 Coupvray (Seine-et-Marne) - 1852 Paryż, pedagog francuski; ślepy od 3. roku życia, stworzył dotykowe pismo dla niewidomych (*alfabet Braille'a).

Cambridge Uniwersytet, założony na początku XIII w. przez grupę mistrzów i scholarów, którzy opuścili Oksford.

College de France, wyższa szkoła publiczna w Paryżu, złożona 1530; zajęcia, otwarte dla wszystkich, prowadzą profesorowie mianowani przez głowę państwa i niezależni w sprawach merytorycznych, byli wśród nich A. Mickiewicz, J. Grotowski.

Collegium Nobilium, elitarna szkoła średnia istniejaca 1740-1832 w Warszawie; założona przez pijara o. S. Konarskiego wyróżniała się nowatorskim programem dydaktycznym i wychowawczym.

Columbia Uniwersytet, szkoła wyższa w Nowym Jorku, założona 1754, 1912 podniesiona do rangi uniwersytetu.

CZACKI Tadeusz, 1765-1813 Dubno, działacz oświatowy i historyk polski; jako wizytator szkół guberni wołyńskiej, podolskiej i kijowskiej założył (1805) Liceum Krzemienieckie wg projektu H. Kołłątaja.

DECROLY Ovide, 1871 Renaix - 1932 Uccle , lekarz i pedagog belgijski; jeden z reformatorów pedagogiki, zwalczał podział na przedmioty szkolne, którym przeciwstawiał metodę ośrodków zainteresowań.

DEWEY John, 1859 Burlington (Vermont) - 1952 Nowy Jork, filozof i pedagog amerykański; jeden z reformatorów szkolnictwa, stworzył koncepcję "szkoły pracy" i nauczania przez działanie.

ÉPÉE Charles Michel de l', 1712 Wersal - 1789 Paryż, pedagog i filantrop francuski; stworzył język migowy, założył szkołę dla osób głuchoniemych w Paryżu.

FALSKI Marian, 1881-1974, pedagog polski, twórca najpopularniejszego pol. elementarza (1910).

FERRIERE Adolphe, 1879 Genewa - 1960 tamże, pedagog szwajcarski; pionier pedagogiki reformy, współtwórca koncepcji szkoły aktywnej.

FREINET Celestin, 1896 Gars (Alpy Nadmorskie) - 1966 Vence, pedagog francuski; rozwinął pedagogikę wykorzystującą swobodną ekspresję dzieci, ich twórcze działanie i zdobywanie doświadczeń osobistych (O szkołę ludową, wybór pism 1976).

FRÖBEL Friedrich, 1782 Oberweissbach (Turyngia) - 1852 Marienthal, pedagog niemiecki; założyciel pierwszego przedszkola (1837), opracował jeden z pierwszych systemów gier edukacyjnych.

GLOGER Zygmunt, 1845 Kamionka Podolska - 1910 Warszawa, etnograf, archeolog i historyk polski; jego Encyklopedia staropolska (1900-1903) do dziś zachowała walor dokumentalny.

GUTS MUTHS lub GUTSMUTHS, Johann Christoph Friedrich, 1759 Kwedlineburg - 1839 Schnepfenthal (Turyngia) , pedagog niemiecki; jako pierwszy wprowadził do programu szkolnego systematyczne ćwiczenia fizyczne.

"Głos Nauczycielski", czasopismo (obecnie tygodnik) wydawane od 1917 w Warszawie, organ prasowy ZNP.

GRZEGORZEWSKA Maria , 1888 Wołucza - 1967 Warszawa, pedagog polska; adaptowała na grunt polski metodę O. Decroly'ego, 1922 zorganizowała Instytut Pedagogiki Specjalnej w Warszawie.

Harvarda Uniwersytet, ang. Harvard University, najstarszy prywatny uniwersytet amerykański, założony 1636 w Cambridge (Massachusetts), nazwany na cześć donatora - J. Harvarda (1607-1638).

HAÜY Valentin, 1745 Saint-Just-en-Chaussee (Oise) - 1822 Paryż, pedagog francuski; twórca wypukłego druku dla niewidomych, 1784 otworzył w Paryżu pierwszą szkołę dla dzieci niedowidzących i podobne placówki w Petersburgu (1802) i Berlinie (1806).

Instytut Energii Atomowej, instytut państwowy, założony 1983 w Świerku; prowadzi badania naukowe oraz produkuje izotopy promieniotwórcze na potrzeby służby zdrowia i przemysłu.

Instytut Głuchoniemych im. J. Falkowskiego w Warszawie, szkoła dla dzieci niesłyszących, pierwsza w Polsce, utworzona 1817 przez pijara o. J. Falkowskiego (1775-1848) z inicjatywy S. Staszica.

JACHOWICZ Stanisław, 1796 Dzikowo - 1857 Warszawa, pisarz, organizator opieki nad sierotami; jego wiersze (Chory kotek, Andzia), obecnie rażące natrętnym moralizatorstwem, przez ponad wiek wychowywały polskie dzieci.

KAMIŃSKI Aleksander, zw. Kamykiem, 1903 Warszawa - 1978 Łódź, pedagog polski, instruktor ZHP, pisarz, żołnierz AK; stworzył polską metodykę pracy z zuchami (Antek Cwaniak 1932), podczas II wojny światowej kierował Organizacją Małego Sabotażu "Wawer", redakcją pisma AK "Biuletyn Informacyjny", Biurem Informacji i Propagandy Okręgu Stołecznego AK; jego książki Kamienie na szaniec (1943), "Zośka" i "Parasol" (1957) to hołd złożony pamięci harcerzy z Szarych Szeregów.

Karta nauczyciela, ustawa uchwalona 1982, jeden z najważniejszych dokumentów oświatowych, reguluje obowiązki i prawa nauczycieli, przyznaje im wiele przywilejów.

KERSCHENSTEINER Georg, 1854 Monachium - 1932 tamże, pedagog niemiecki; entuzjasta pracy w grupach rozwijającej autodyscyplinę oraz prac manualnych służących pogłębianiu wiedzy.

KOMENSKY Jan Amos, pseud. Comenius, 1592 Nivnice k. Uherskiego Brodu - 1670 Amsterdam, pedagog czeski, 1628-1656 dyrektor gimnazjum w Lesznie Wlkp.; głosił konieczność powszechnego nauczania (Wielka pedagogika 1657, wyd. pol. 1956).

Komisja Edukacji Narodowej, KEN, instytucja centralna, pierwsze w Europie ministerstwo edukacji; powołane 1773 na sejmie rozbiorowym w celu zorganizowania na nowo systemu szkolnictwa po likwidacji zakonu jezuitów przez papieża; przeprowadziła gruntowną reformę programowo-organizacyjną polskiej oświaty, nadając jej nowoczesny na owe czasy charakter; przestała działać 1794, ale jej prace inspirowały reformę edukacji w Rosji (1803), a niektóre podręczniki opracowane przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych obowiązywały do połowy XIX w.

Komitet Badań Naukowych, KBN, naczelny organ administracji rządowej do spraw polityki naukowej i naukowo-technicznej państwa, powołany 1991, podlega premierowi.

KONARSKI Stanisław, 1700 Żarczyce - 1773 Warszawa, pijar, pedagog polski, reformator szkolnictwa, pisarz polityczny; założył Collegium Nobilium (1740), jego reforma szkół pijarskich była wzorem dla Komisji Edukacji Narodowej; w pracy O skutecznym rad sposobie albo o utrzymywaniu ordynaryjnych sejmów (1760-1763) wypowiedział się przeciw liberum veto.

KORCZAK Janusz, właśc. Henryk Goldszmit, 1878 lub 1879 Warszawa - 1942 Treblinka, pedagog i pisarz polski, lekarz, założyciel Domu Sierot dla dzieci żydowskich; prekursor walki o prawa dzieci i uznanie ich człowieczeństwa od chwili narodzin (Jak kochać dziecko 1920, Prawo dziecka do szacunku 1929); mimo szansy uwolnienia z getta pozostał ze swymi wychowankami i zginął razem z nimi w obozie w Treblince; w powieściach dla dzieci, pozbawionych natrętnej dydaktyki, stawia swoich bohaterów przed dorosłymi dylematami politycznymi i etycznymi (Król Maciuś Pierwszy 1922, Kajtuś czarodziej 1934).

Krajowa Szkoła Administracji Publicznej, publiczna szkoła podyplomowa kształcąca urzędników administracji publicznej, powstała 1990.

KUL, Katolicki Uniwersytet Lubelski, katolicka prywatna szkoła wyższa, założona 1918; wydziały teologii, prawa, filozofii, nauk humanistycznych, nauk społecznych, matematyki i nauk przyrodniczych.

Liceum Krzemienieckie, szkoła średnia w Krzemieńcu podległa Uniwersytetowi Wileńskiemu, działała 1805-1832, 1920-1939; bardzo dobrze wyposażona prowadziła nauczanie na wysokim poziomie.

Macierz Szkolna, nazwa wielu polskich stowarzyszeń oświatowych, które powstały w kraju pod koniec XIX i na początku XX w. (1882 Lwów [J. I. Kraszewski], 1886 Cieszyn, 1905 Warszawa [H. Sienkiewicz], 1921 Gdańsk) i działały do 1939; także nawiązujące do nich organizacje powstałe po 1945 na obczyźnie (1952 Belgia, 1953 Anglia, 1955 Białoruś).

MAKARENKO Anton, Białopole (Ukraina) 1888 - 1939 Moskwa, pedagog radziecki; jego pedagogika pracy i życia w kolektywie miała wychować nowego człowieka zgodnie z ideałami komunizmu (Poemat pedagogiczny 1935, wyd. pol.1948).

MAŁKOWSKI Andrzej , 1888 Trębki k. Kutna - 1919 na morzu w drodze do Odessy, twórca polskiego harcerstwa; 1911 jako instruktor młodzieżowej organizacji niepodległościowej "Zarzewie" (1909-1920) wydał Skauting jako system wychowania młodzieży (adaptacja książki R. Baden-Powella) i powołał 3 pierwsze drużyny skautowe. Olga M.-Drahonowska, 1888 Krzeszowice - 1979 Zakopane, żona Andrzeja, pedagog, opiekun dzieci, organizatorka harcerstwa żeńskiego, współautorka Hymnu harcerstwa polskiego (1912).

MIT, Massachusetts Institute of Technology, amerykańska wyższa uczelnia, zajmuje się dydaktyką i badaniami naukowymi, gł. W zakresie nauk ścisłych i technicznych; powstała 1861 w Bostonie, 1916 przeniesiona do Cambridge.

MONTESSORI Maria, 1870 Chiaravalle (Włochy) - 1952 Noordwijk (Holandia), włoska lekarka i pedagog; stworzyła metodę wychowania przedszkolnego, w której najważniejsza jest spontaniczna aktywność i podmiotowość dziecka (Domy Dziecięce. Metoda pedagogiki naukowej stosowana w wychowaniu najmłodszych dzieci 1909, wyd. pol. 1913).

NEILL Alexander Sutherland, 1883 Forfar (Szkocja) - 1973 Aldeburgh (Suffolk), pedagog brytyjski; założyciel szkoły dla dzieci trudnych (Summerhill 1960), w której ingerencja dorosłych została zredukowana do minimum.

NIEMIERKO Bolesław, 1935 - , pedagog polski, pionier problematyki pomiaru dydaktycznego w Polsce (Pomiar sprawdzający w dydaktyce 1990, Pomiar osiągnięć szkolnych 1999).

NZS, Niezależne Zrzeszenie Studentów, ogólnopolska organizacja studencka; powstała 1980 (zarejestrowana 1981) jako konkurencja wobec prorządowego Socjalistycznego Związku Studentów Polskich (1973-1982), zlikwidowana w czasie stanu wojennego (1982) prowadziła działalność konspiracyjną, po 1989 skupiła się na reprezentowaniu interesu studentów i rywalizacji ze Zrzeszeniem Studentów Polskich (1950-1973, 1982-).

Obiady Czwartkowe, nieoficjalne spotkania towarzysko-kulturalne, organizowane 1771-1782 lub 1788 przez Stanisława Augusta Poniatowskiego; zbierali się na nich najwybitniejsi przedstawiciele polskiego oświecenia (I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki, F. Bohomolec, J. Wybicki, G. Piramowicz, ks. A.K. Czartoryski, A. Zamoyski).

OHP, Ochotnicze Hufce Pracy, państwowa jednostka organizacyjna podległa ministerstwu pracy, działa na rzecz aktywizacji zawodowej młodzieży; 1958-1989 podlegała kolejnym komunistycznym organizacjom młodzieżowym.

Oksfordzki Uniwersytet , założony w XII w. miał formę niezależnych od siebie kolegiów.

OKOŃ Wincenty, 1914 Chojeniec k. Siedlisk - , pedagog polski; twórca teorii kształcenia wielostronnego, która postuluje harmonię rozwoju intelektualnego i emocjonalnego ucznia, połączoną z kształceniem umiejętności ich wykorzystania w praktyce.

Padwa, Uniwersytet Padewski, powstał 1222; studiowali na nim P. Włodkowic, M. Kopernik, K. Janicki, J. Kochanowski, J. Zamojski.

Pałac Kultury i Nauki w Warszawie, PKiN, budowla socrealistyczna, siedziba instytucji o charakterze naukowym i kulturalnym; zbudowany 1952-1955 jako dar narodu radzieckiego dla Polaków.

PAN, Polska Akademia Nauk, państwowa instytucja naukowa poległa premierowi, powołana 1951 przejęła majątek PAU i zlikwidowanego Warszawskiego Towarzystwa Naukowego; prowadzi badania naukowe, współpracuje ze szkołami wyższym, reprezentuje naukę polską za granicą, opiniuje akty prawne dotyczące nauki.

Państwowa Agencja Atomistyki, agencja rządowa polska, ma za zadanie zapewnienie bezpieczeństwa jądrowego i ochronę radiologiczną kraju.

Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna im. L. Schillera w Łodzi, wyższa uczelnia artystyczna, powstała 1948 (obecna nazwa od 1970); kształci reżyserów i operatorów filmowych, aktorów, organizatorów produkcji filmowej.

Paryż, Uniwersytet Paryski, najstarszy w Europie po bolońskim, złożony 1170.

PESTALOZZI Johann Heinrich, 1746 Zurych - 1827 Brugg, pedagog szwajcarski; pod wpływem J. J. Rousseau stworzył pedagogikę bazująca na pracy ręcznej oraz wzajemnym uczeniu się, interesował się zwłaszcza edukacją dzieci biednych (wybór Pisma pedagogiczne 1972).

PIRAMOWICZ Grzegorz , 1735 Lwów - 1801 Międzyrzec Podlaski, jezuita, pedagog, reformator oświaty; jako sekretarz Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych był głównym specjalistą Komisji Edukacji Narodowej do spraw dydaktycznych, a jego książki metodyczne i podręczniki wywarły wpływ na oświatę XIX w. (Powinności nauczyciela 1787).

Politechnika Lwowska, najstarsza polska uczelnia techniczna, powstała 1844; 1945 większość profesorów wyemigrowała do Polski.

Politechnika Warszawska, wyższa uczelnia techniczna, najstarsza w Polsce, założona 1915; zajmuje się dydaktyką oraz prowadzeniem badań naukowych, nadaje stopień magistra inżyniera.

Polska Akademia Umiejętności, PAU , organizacja naukowa, niezależna reprezentacja naukowców w Polsce i za granicą; powstała 1919 po przekształceniu Akademii Umiejętności, po II wojnie światowej nie została oficjalnie rozwiązana, ale jej majątek władze komunistyczne zajęły na rzecz PAN (1952), a naukowców zmusiły do "dobrowolnej" rezygnacji z członkostwa; reaktywowana 1989.

PWST, Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna im. L. Solskiego w Krakowie, uczelnia teatralna, powstała w 1955, prowadzi wydziały aktorski, reżyserii, lalkarski.

SGGW, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, wyższa szkoła rolnicza, najstarsza w Polsce; wywodzi się z działającego 1816-1861 Instytutu Agronomicznego, pod obecną nazwą działa od 1918, prowadzi 17 kierunków kształcenia.

SGH, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, wyższa szkoła ekonomiczna, najstarsza w Polsce; powstała 1906 (obecna nazwa od 1933), 1949-1991 działała jako Szkoła Główna Planowania i Statystyki, w założeniu kuźnia kadr gospodarki komunistycznej, ale w jej środowisku narodził się plan Balcerowicza.

SOLARZ Ignacy, pseud. Chrzestny, 1891 Olpiny k. Jasła - 1940 Palmiry pod Warszawą, działacz ludowy, pedagog, dyrektor Uniwersytetów Ludowych w Szycach (1924-1931) i w Gaci k. Przeworska (1932-1939); pragnął poprzez oświatę doprowadzić do awansu społecznego chłopstwa.

Sonderaktion Krakau, Akcja Specjalna Kraków, prowokacja gestapo przeprowadzona 6 XI 1939 w Krakowie; w jej wyniku aresztowano i wywieziono do obozu koncentracyjnego 183 profesorów UJ i AGH przybyłych na wykład majora SS B. Mullera o przyszłości szkolnictwa wyższego w Krakowie.

Sorbona, tradycyjna nazwa Uniwersytetu Paryskiego, pochodząca od nazwiska Roberta de Sorbon, założyciela (1267) kolegium teologii dla biednych studentów.

SP, Służba Polsce, właśc. Powszechna Organizacja "Służba Polsce", organizacja młodzieżowa, działała 1948-1955; oficjalnie prowadziła wychowanie zawodowo-wojskowe, w rzeczywistości indoktrynację polityczną młodzieży.

STEINER Rudolf, 1861 Kraljewic (Chorwacja) - 1925 Dornach (okolice Bale), filozof i pedagog austriacki; twórca antropozofii oraz teorii pedagogicznej, w której aktywność intelektualna jest połączona z ruchową lub manualną.

STO, Społeczne Towarzystwo Oświatowe , ogólnopolskie stowarzyszenie utworzone 1987 w Warszawie; działa na rzecz poprawy systemu oświatowego w Polsce, głównie poprzez prowadzenie szkół społecznych.

Szkoła Główna Warszawska, szkoła wyższa działająca 1862-1869, uważana za część tradycji Uniwersytetu Warszawskiego; jej wychowankami byli P. Chmielowski, Z. Gloger, B. Prus, H. Sienkiewicz, A. Świętochowski.

"Szkoła Polska", pierwszy polski miesięcznik pedagogiczny, wydawany 1849-1853 w Poznaniu przez E. Estkowskiego [1820-1856].

Szkoła Rycerska, półwyższa uczelnia wojskowo-cywilna, pierwsza w Polsce szkoła państwowa; powołana 1765 przez Stanisława Augusta Poniatowskiego wykształciła wielu wybitnych oficerów (T. Kościuszko, K. Kniaziewicz, J. Jasiński, J. Sowiński) i działaczy państwowych (J. Ursyn Niemcewicz), zamknięta 1794.

Tajna Organizacja Nauczycielska, TON, organizacja konspiracyjna, największa po AK, utworzona X-XII 1939 przez działaczy ZNP; koordynowała tajne nauczanie, jej działacze (zwł. Cz. Wycech [18991977]) współtworzyli Departament Oświaty i Kultury Delegatury Rządu RP na Kraj.

THORNDIKE Edward Lee, 1874 Williamsburg (Massachusetts) - 1949 Montrose (stan Nowy Jork), psycholog amerykański; jego prace dotyczące zachowania i uczenia się wywarły wpływ na behawioryzm (Uczenie się ludzi 1931, wyd. pol. 1990).

Towarzystwo Czytelni Ludowych, organizacja oświatowa powstała 1880 w Poznaniu w celu krzewienia czytelnictwa wśród polskich mas ludowych w zaborze pruskim i na emigracji w Niemczech; działała do 1939, utrzymywała biblioteki i uniwersytety ludowe.

Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, wydział programowy Komisji Edukacji Narodowej, działało 1775-1792; kierowane przez sekretarza, G. Piramowicza, opracowało nowoczesne programy i podręczniki szkolne.

Towarzystwo Kursów Naukowych, TKN, szkoła wyższa prywatna, działała 1905-1918 w Warszawie jako kontynuacja konspiracyjnego Uniwersytetu Latającego; 1918 przekształcona w Wolną Wszechnicę Polską.

Towarzystwo Naukowe Warszawskie, niezależne towarzystwo społeczne; założone 1907 w celu organizacji polskiego życia naukowego, po 1918 stało się organizacją reprezentującą naukowców; 1951 zlikwidowane przez władze, wznowiło działalność w 1981.

Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, TPD, stowarzyszenie użyteczności publicznej powołane do dydaktyczno-wychowawczej pomocy dzieciom zaniedbanym; powstało 1949 z połączenia Robotniczego TPD (powołanego 1919) z Chłopskim TPD (powołane 1945), nawiązuje również do działającego 1911-1939 krakowskiego TPD.

Towarzystwo Przyjaciół Nauk, ogólnopolskie towarzystwo naukowe, w latach 1800-1832 skupiało najwybitniejszych uczonych polskich (S. Staszic, J. Lelewel, S. B. Linde, O. Kopczyński, T. Czacki).

Towarzystwo Szkoły Ludowej, organizacja oświatowa powołana 1891 w Galicji z inicjatywy A. Asnyka; prowadziła szkoły elementarne i średnie, zakłady opieki, czytelnie, kursy dla dorosłych, przestała istnieć 1939.

Towarzystwo Uniwersytetów Robotniczych, organizacja powołana 1923 przez PPS w celu krzewienia oświaty i kultury wśród robotników, 1950 wchłonięta przez Towarzystwo Wiedzy Powszechnej.

Uniwersytet Jagielloński, uniwersytet najstarszy w Polsce, drugi w Europie środkowej; założony 1364 przez Kazimierza Wielkiego wygasł po jego śmierci (1370), 1400 odnowiony przez Władysława Jagiełłę zgodnie z testamentem królowej Jadwigi, okres świetności przeżywał do połowy XVI w. (wychowankowie M. Kopernik, M. Rej, J. Kochanowski) i 1870-1939 (wykładowcy J. Szujski, Z. Wróblewski, K. Olszewski, M. Bobrzyński, J. Rozwadowski, K. Nitsch, W. Konopczyński, T. Banachiewicz).

Uniwersytet Jana Kazimierza, nazwa, pod jaką 1918-1939 funkcjonował Uniwersytet Lwowski.

Uniwersytet Latający, tajna szkoła działająca w Warszawie; początkowo (1882-1885) w formie kursów dla kobiet, później przekształciła się w szkołę wyższą koedukacyjną, a 1906 w legalne Towarzystwo Kursów Naukowych.

Uniwersytet Lwowski, uniwersytet polski utworzony 1661 przez Jana II Kazimierza; zamknięty 1773 przez Austriaków, 1784-1805 i 1817-1871 dział jako uczelnia niemiecka, rozkwitł po 1871 (wykładowcy B. Dybowski, W. Kętrzyński, L. Rydygier, J. Kasprowicz, K. Twardowski, S. Askenazy, H. Arctowski, M. Smoluchowski, J. Czekanowski, L. Chwistek, J. Kleiner, K. Ajdukiewicz, S. Banach, M. Gębarowicz, R. Ingarden, S. Mazur); od 1939 ukraiński Uniwersytet im. Iwana Franki.

Uniwersytet Stefana Batorego, nazwa, pod jaką 1918-1939 funkcjonował Uniwersytet Wileński.

Uniwersytet Warszawski, uniwersytet polski, działał 1816-1831 (wykładowcy J. Lelewel, S. B. Linde, K. Brodziński), 1862-1869 jako Szkoła Główna, a po jej likwidacji jako uczelnia rosyjska; ponownie otwarty 1915, od 1918 jest największą uczelnią akademicką w Polsce (wykładowcy L. Krzywicki, L. Petrażycki, W. Tokarz, S. Czarnowski, M. Handelsman, J. Ujejski, T. Kotarbiński, W. Tatarkiewicz, J. Krzyżanowski, J. S. Bystroń, K. Kuratowski, W. Doroszewski, K. Michałowski), posiada 18 wydziałów.

Uniwersytet Wileński, uniwersytet polski utworzony 1579 przez Stefana Batorego; do 1832 działał jako uczelnia polska, rozkwitł na początku istnienia (rektor P. Skarga) oraz po 1803 (wykładowcy J. I J. Śniadeccy, J. Lelewel; wychowankowie A. Mickiewicz, J. Słowacki); zamknięty 1832, reaktywowany 1919 (wykładowcy K. Moszyński, T. Czeżowski, H. Elzenberg, H. Łowmiański), od 1939 uczelnia litewska.

Wolna Wszechnica Polska, szkoła wyższa prywatna o lewicowym charakterze, powstała 1918 w Warszawie w wyniku przekształcenia Towarzystwa Kursów Naukowych; po 1945 nie wznowiła działalności (wykładowcy L. Krzywicki, S. Czarnowski, L. Hirszfeld, W. Doroszewski, J. Chałasiński).

Września, miasto w Wielkopolsce, w którym 1901 wybuchł strajk szkolny przeciw nauczaniu religii po niemiecku; próba brutalnego zdławienia strajku spowodowała jego rozlanie na teren całej Wielkopolski i Pomorza.

Yale Uniwersytet, amerykańska szkoła wyższa, założona 1701 w New Haven (Connecticut), nazwany na cześć fundatora E. Yale'a (1649-1721); wykładał w niej B. Malinowski.

ZHP, Związek Harcerstwa Polskiego, polska organizacja skautowa, członek WOSM i WAGGGS, wychowuje młodzież w duchu patriotyzmu i samodzielności; powstał 1911 (formalnie 1918), podczas II wojny światowej przekształcony w Szare Szeregi prowadził działalność bojową, po 1945 poddany kontroli władz (1950-1956 wcielony do ZMP), od 1981 rywalizuje z niezależnymi organizacjami harcerskimi, które 1989 utworzyły Związek Harcerstwa Rzeczpospolitej.

ZMP, Związek Młodzieży Polskiej, organizacja młodzieżowa podległa PZPR; istniała 1948-1957 (od 1950 jako monopolista), prowadziła brutalną komunistyczną indoktrynację wśród młodzieży.

ZMS, Związek Młodzieży Socjalistycznej, polska organizacja młodzieżowa, następca ZMP; powołany 1957, 1976 zainicjował stworzenie scentralizowanego ZSMP.

ZMW, Związek Młodzieży Wiejskiej, polska organizacja młodzieżowa działająca na wsi; powstał 1957 po likwidacji ZMP i podlegał ZSL, 1976 wszedł do ZSMP, 1980 reaktywowany pod egidą PZPR, od 1989 organizacja niezależna, zbliżona do PSL.

ZNP, Związek Nauczycielstwa Polskiego, związek zawodowy pracowników oświaty, powstał w 1930, należy do OPZZ; poza obroną praw nauczycieli organizuje konferencje naukowe, prowadzi biblioteki, wydaje "Głos Nauczycielski".

ZSMP, Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej, polska organizacja młodzieży o poglądach lewicowych; utworzony 1976 w wyniku przymusowego scalenia kilku organizacji młodzieżowych z ZMS, do 1989 podlegał PZPR, od 1991 należy do SLD.