ADAM MICKIEWICZ

DZIADY cz. II

GUŚLARZ

Teraz wszystkie dusze razem,
Wszystkie i każdą z osobna,
Ostatnim wołam rozkazem!
Dla was ta biesiada drobna;
Garście maku, soczewicy
Rzucam w każdy róg kaplicy.

Ostatnia czynność rytualna:
sypanie maku

CHÓR

Bierzcie, czego której braknie,
Która pragnie, która łaknie.

GUŚLARZ

Czas odemknąć drzwi kaplicy.
Zapalcie lampy i świecy.
Przeszła północ, kogut pieje,
Skończona straszna ofiara,
Czas przypomnieć ojców dzieje⁷⁴ .
Stójcie...

Otwarcie drzwi
- koniec obrzędu

CHÓR

Cóż to?

GUŚLARZ

Jeszcze mara!

CHÓR

Ciemno wszędzie, głucho wszędzie,
Co to będzie, co to będzie?

GUŚLARZ

(do jednej z wieśniaczek)

Pasterko, ot tam w żałobie...
Wstań, bo czy mi się wydaje,
Czy ty usiadłaś na grobie?
Dziatki! patrzajcie, dla Boga!
Wszak to zapada podłoga
I blade widmo powstaje;

Przybycie Widma

Zwraca stopy ku pasterce,
I stanęło tuż przy boku.
Zwraca lice ku pasterce,
Białe lice i obsłony⁷⁵ ,
Jako śnieg po nowym roku.
Wzrok dziki i zasępiony
Utopił całkiem w jej oku.
Patrzcie, ach, patrzcie na serce!
Jaka to pąsowa pręga⁷⁶ ,
Tak jakby pąsowa wstęga
Albo jak sznurkiem korale,
Od piersi aż do nóg sięga.

Wygląd Widma

Co to jest, nie zgadnę wcale!
Pokazał ręką na serce,
Lecz nic nie mówi pasterce.

CHÓR

Co to jest, nie zgadniem wcale.
Pokazał ręką na serce,
Lecz nic nie mówi pasterce.

GUŚLARZ

Czego potrzebujesz, duchu młody?
Czy prosisz o chwałę nieba?
Czyli o święcone gody?
Jest dostatkiem mleka, chleba,
Są owoce i jagody.
Czego potrzebujesz, duchu młody,
Żeby się dostać do nieba?

(Widmo milczy)

CHÓR

Ciemno wszędzie, głucho wszędzie,
Co to będzie, co to będzie?

GUŚLARZ

Odpowiadaj, maro blada!
Cóż to, nic nie odpowiada?

CHÓR

Cóż to, nic nie odpowiada?

GUŚLARZ

Gdy gardzisz mszą i pierogiem⁷⁷ ,
Idźże sobie z Panem Bogiem;
A kto prośby nie posłucha,
W imię Ojca, Syna, Ducha!
Czy widzisz Pański krzyż?
Nie chciałeś jadła, napoju?
Zostawże nas w pokoju.
A kysz, a kysz!

(Widmo stoi)

CHÓR

A kto prośby nie posłucha,
W imię Ojca, Syna, Ducha!
Czy widzisz Pański krzyż?
Nie chciałeś jadła, napoju?
Zostawże nas w pokoju.
A kysz, a kysz!

GUŚLARZ

Przebóg! cóż to za szkarada?
Nie odchodzi i nie gada!

78

CHÓR

Nie odchodzi i nie gada!

GUŚLARZ

Duszo przeklęta czy błoga,
Opuszczaj święte obrzędy!
Oto roztwarta⁷⁹ podłoga,
Kędy wszedłeś, wychodź tędy.
Bo cię przeklnę w imię Boga.

(po pauzie)

Precz stąd na lasy, na rzeki,
I zgiń, przepadnij na wieki⁸⁰ !


(Widmo stoi)

Przebóg! cóż to za szkarada?
I milczy, i nie przepada!

CHÓR

I milczy, i nie przepada!

GUŚLARZ

Darmo proszę, darmo gromię,
On się przeklęctwa⁸¹ nie boi.
Dajcie kropidło z ołtarza...
Nie pomaga i kropidło!
Bo utrapione straszydło
Jak stanęło, tak i stoi,
Niemo, głucho, nieruchomie,
Jak kamień pośród cmentarza.

CHÓR

Bo utrapione straszydło
Jak stanęło, tak i stoi,
Niemo, głucho, nieruchomie,
Jak kamień pośród cmentarza.
Ciemno wszędzie, głucho wszędzie,
Co to będzie, co to będzie?

GUŚLARZ

To jest nad rozum człowieczy!

Zaklęcia odpędzające
nie działają

Pasterko! znasz tę osobę?
W tym są jakieś straszne rzeczy.
Po kim ty nosisz żałobę?
Wszak mąż i rodzina zdrowa?
Cóż to! nie mówisz i słowa?
Spojrzyj, odezwij się przecię⁸² !
Czyś ty martwa, moje dziecię?
Czegoż uśmiechasz się? czego?
Co w nim widzisz wesołego?

CHÓR

Czegoż uśmiechasz się? czego?
Co w nim widzisz wesołego?

Dziwne zachowanie Pasterki

GUŚLARZ

Daj mnie stułę i gromnicę⁸³ ,
Zapalę, jeszcze poświécę...
Próżno palę, próżno świécę,
Nie znika przeklęta dusza.

Odpędzanie Widma

Weźcie pasterkę pod ręce,
Wyprowadźcie za kaplicę.
Czegoż oglądasz się? czego?
Co w nim widzisz powabnego?

CHÓR

Czegoż oglądasz się? czego?
Co w nim widzisz powabnego?

GUŚLARZ

Przebóg, widmo kroku rusza!
Gdzie my z nią, on za nią wszędzie...
Co to będzie, co to będzie?

CHÓR

Gdzie my z nią, on za nią wszędzie.
Co to będzie, co to będzie?

Zdumiewające, przerażające
zachowanie Widma

⁷⁴ Czas przypomnieć ojców dzieje - ten jeden wers łączy część II z częścią III "Dziadów", która w wielkiej mierze poświęcona jest wspominaniu dawnych dziejów. Bliski jest też fragmentowi o pieśni gminnej z "Konrada Wallenroda. Powrót
⁷⁵ Obsłony - osłony; biały całun pośmiertny. Powrót
⁷⁶ Pąsowa pręga - krwawa rana. Powrót
⁷⁷ Pieróg - na Białorusi ciasto z kapustą. Powrót
⁷⁸ Przyczynę milczenia Widma próbuje tłumaczyć GUŚLARZ w części III. Być może Widmo jest duchem osoby żyjącej - takie ciała astralne mogły przybywać na Dziady, ale nie wolno im było się odzywać. Gdyby domysł Guślarza był prawdziwy, rana na piersi Widma miałaby duchowy charakter.
Trzeba powiedzieć, że taką koncepcją Widma Mickiewicz nieźle pomieszał szyki komentatorom swego dzieła. Ewidentnie, dla wszystkich czytających II część "Dziadów" zarówno zaraz po ich wydaniu, jak i dziś, Widmo to duch osoby nieżyjącej. Po co poeta tworzy to zamieszanie wokół bohaterów kolejnych części? Moim zdaniem nie po to, by fascynować tajemniczymi postaciami, zagadkowymi w dużo większym stopniu niż Byronowski Giaur. Ta tajemniczość nie ma za zadanie intrygować i rozpalać wyobraźnię, wręcz przeciwnie - zmusza do porzucenia jałowych rozważań na temat rodzaju bytu Widma i Gustawa czy sposobu przeistoczenia się Gustawa wKonrada. Nasza uwaga przesuwa się z bohaterów indywidualnych na zbiorowość, przestajemy śledzić indywidualne biografie, skupiamy się na wymowie całego dzieła. Powrót
⁷⁹ Roztwarta - otwarta. Powrót
⁸⁰ Precz stąd... - ludowa formuła zaklinania złych duchów. Powrót
⁸¹ Przeklęctwo - tu: zaklęcie. Powrót
⁸² Przecię - przecież. Powrót
⁸³ Stuła i gromnica służą wzmocnienia zaklęć przeganiających ducha. Powrót

N A  G Ó R Ę