Dziady

ADAM MICKIEWICZ DZIADY cz. II Wstęp poety DZIADY Jest to nazwisko uroczystości obchodzonej dotąd między pospólstwem w wielu powiatach Litwy, Prus i Kurlandii¹¹, na pamiątkę dziadów, czyli w ogólności zmarłych przodków. Uroczystość ta początkiem swoim zasięga czasów pogańskich i zwała się niegdyś ucztą kozła¹², na której przewodniczył Koźlarz, Huslar, Guślarz, razem kapłan i poeta (gęślarz). W teraźniejszych czasach, ponieważ światłe duchowieństwo i właściciele usiłowali wykorzenić zwyczaj połączony z zabobonnymi praktykami i zbytkiem częstokroć nagannym, pospólstwo więc święci Dziady tajemnie w kaplicach lub pustych domach niedaleko cmentarza. Zastawia się tam pospolicie uczta z rozmaitego jadła, trunków, owoców i wywołują się dusze nieboszczyków. Godna uwagi, iż zwyczaj częstowania zmarłych zdaje się być wspólny wszystkim ludom pogańskim, w dawnej Grecji za czasów homerycznych, w Skandynawii, na Wschodzie i dotąd po wyspach Nowego Świata¹³. Dziady nasze mają to szczególnie, iż obrzędy pogańskie pomieszane są z wyobrażeniami religii chrześcijańskiej, zwłaszcza iż dzień zaduszny przypada około czasu tej uroczystości. Pospólstwo rozumie, iż potrawami, napojem i śpiewami przynosi ulgę duszom czyscowym. Cel tak pobożny święta, miejsca samotne, czas nocny, obrzędy fantastyczne przemawiały niegdyś silnie do mojej imaginacji¹⁴; słuchałem bajek, powieści i pieśni o nieboszczykach powracających z prośbami lub przestrogami; a we wszystkich zmyśleniach poczwarnych można było dostrzec pewne dążenie moralne i pewne nauki, gminnym sposobem zmysłowie¹⁵ przedstawiane. Poema niniejsze przedstawi obrazy w podobnym duchu, śpiewy zaś obrzędowe, gusła i inkantacje¹⁶ są po większej części wiernie, a niekiedy dosłownie z gminnej poezji wzięte¹⁷. GUŚLARZ -- STARZEC PIERWSZY Z CHÓRU -- CHÓR WIEŚNIAKÓW i WIEŚNIACZEK KAPLICA, WIECZÓR
There are more things in Heaven and Earth, Than are dreamt of in your philosophy. Shakespeare Są dziwy w niebie i na ziemi, o których ani śniło się waszym filozofom.¹⁸	Motto z Hamleta

CHÓR Ciemno wszędzie, głucho wszędzie, Co to będzie, co to będzieŚ GUŚLARZ Zamknijcie drzwi od kaplicy I stańcie dokoła truny¹⁹; Żadnej lampy, żadnej świécy, W oknach zawieście całuny²⁰. Niech księżyca jasność blada Szczelinami tu nie wpada. Tylko żwawo, tylko śmiało.	Przygotowanie kaplicy do obrzędu
STARZEC Jak kazałeś, tak się stało. CHÓR Ciemno wszędzie, głucho wszędzie, Co to będzie, co to będzieŚ GUŚLARZ Czyscowe duszeczki²¹! W jakiejkolwiek świata stronie Czyli²² która w smole płonie, Czyli marznie na dnie rzeczki, Czyli dla dotkliwszej kary W surowym wszczepiona drewnie, Gdy ją w piecu gryzą żary, i piszczy, i płacze rzewnie; Każda spieszcie do gromady! Gromada niech się tu zbierze! Oto obchodzimy Dziady! Zstępujcie w święty przybytek; Jest jałmużna, są pacierze, I jedzenie, i napitek.	Zaklęcie przyzywające: wyobrażenia na temat duchów
CHÓR Ciemno wszędzie, głucho wszędzie, Co to będzie, co to będzie? GUŚLARZ Podajcie mi garść kądzieli²³, Zapalam ją; wy z pośpiechem, Skoro płomyk w górę strzeli, Pędźcie go lekkim oddechem. O tak, o tak, daléj, daléj, Niech się na powietrzu spali²⁴.	Czynność magiczna: "klątwa kądzieli"
CHÓR Ciemno wszędzie, głucho wszędzie, Co to będzie, co to będzie? GUŚLARZ Naprzód wy z lekkimi duchy, Coście śród tego padołu Ciemnoty i zawieruchy, Nędzy, płaczu i mozołu Zabłysnęli i spłonęli Jako ta garstka kądzieli. Kto z was wietrznym błądzi szlakiem²⁵, W niebieskie nie wzleciał bramy, Tego lekkim, jasnym znakiem Przyzywamy, zaklinamy.	Zaklęcie przyzywające duchy lekkie
CHÓR Mówcie, komu czego braknie, Kto z was pragnie, kto z was łaknie. GUŚLARZ Patrzcie, ach, patrzcie do góry, Cóż tam pod sklepieniem świeci? Oto złocistymi pióry Trzepioce się dwoje dzieci. Jak listek z listkiem w powiewie, Kręcą się pod cerkwi²⁶ wierzchołkiem; Jak gołąbek z gołąbkiem na drzewie, Tak aniołek igra z aniołkiem. GUŚLARZ i STARZEC Jak listek z listkiem w powiewie, Kręcą się pod cerkwi wierzchołkiem; Jak gołąbek z gołąbkiem na drzewie, Tak aniołek igra z aniołkiem.	Duchy lekkie - dzieci
ANIOŁEK (do jednej z wieśniaczek) Do mamy lecim, do mamy. Cóż to, mamo, nie znasz Józia? Ja to Józio, ja ten samy, A to siostra moja Rózia. My teraz w raju²⁷ latamy, Tam nam lepiej niż u mamy. Patrz, jakie główki w promieniu, Ubiór z jutrzenki światełka, A na oboim ramieniu²⁸Jak u motylków skrzydełka.	Wygląd dzieci-aniołków
W raju wszystkiego dostatek, Co dzień to inna zabawka: Gdzie stąpim, wypływa trawka, Gdzie dotkniem, rozkwita kwiatek. Lecz choć wszystkiego dostatek, Dręczy nas nuda i trwoga²⁹. Ach, mamo, dla twoich dziatek Zamknięta do nieba droga!	Los duchów lekkich-dzieci
CHÓR Lecz choć wszystkiego dostatek, Dręczy ich nuda i trwoga. Ach, mamo, dla twoich dziatek Zamknięta do nieba droga! GUŚLARZ Czego potrzebujesz, duszeczko, Żeby się dostać do nieba? Czy prosisz o chwałę³⁰ Boga? Czyli o przysmaczek słodki? Są tu pączki, ciasta, mleczko I owoce, i jagodki. Czego potrzebujesz, duszeczko, Żeby się dostać do nieba?	Pokarmy dla duchów: wiara w ich cielesny byt
ANIOŁEK Nic nam, nic nam nie potrzeba. Zbytkiem słodyczy na ziemi Jesteśmy nieszczęśliwemi. Ach, ja w mojem życiu całem Nic gorzkiego nie doznałem. Pieszczoty, łakotki³¹, swawole, A co zrobię, wszystko caca³². Śpiewać, skakać, wybiec w pole, Urwać kwiatków dla Rozalki, Oto była moja praca, A jej praca stroić lalki.	Grzech dzieci
Przylatujemy na Dziady Nie dla modłów i biesiady, Niepotrzebna msza ofiarna; Nie o pączki, mleczka, chrusty³³, - Prosim gorczycy dwa ziarna; A ta usługa tak marna Stanie za wszystkie odpusty.	Prośba dzieci: cel wizyty na obrzędzie
Bo słuchajcie i zważcie u siebie, Że według Bożego rozkazu: Kto nie doznał goryczy ni razu, Ten nie dozna słodyczy w niebie. CHÓR Bo słuchajmy i zważmy u siebie, Że według Bożego rozkazu: Kto nie doznał goryczy ni razu, Ten nie dozna słodyczy w niebie.	Przestroga moralna duchów lekkich-dzieci
GUŚLARZ Aniołku, duszeczko! Czego chciałeś, macie obie. To ziarneczko, to ziarneczko, Teraz z Bogiem idźcie sobie.	Pomoc dla duchów lekkich
A kto prośby nie posłucha, W imię Ojca, Syna, Ducha. Widzicie Pański krzyż? Nie chcecie jadła, napoju, Zostawcież nas w pokoju!³⁴ A kysz³⁵, a kysz! CHÓR A kto prośby nie posłucha, W imię Ojca, Syna, Ducha. Widzicie Pański krzyż? Nie chcecie jadła, napoju, Zostawcież nas w pokoju; A kysz, a kysz! (Widmo znika)	Zaklęcie odpędzające duchy

Dalej

¹¹ Kurlandia - obecnie część Łotwy. Powrót
¹² Uczta kozła - obrzęd pogański utrzymujący się do XVI w. na Żmudzi (część obecnej Litwy). Przewodniczył mu kapłan, wajdelota (por. "Konrad Wallenrod"), a nie Guślarz, będący autorskim tworem wyobraźni Mickiewicza. Powrót
¹³ Wyspy Nowego Świata - Karaiby. Powrót
¹⁴ Imaginacja - wyobraźnia. Powrót
¹⁵ Zmysłowie - zmysłowo, w sposób przemawiający do zmysłów. Powrót
¹⁶ Inkantacje - śpiewane lub recytowane zaklęcia. Powrót
¹⁷ Pokolenia badaczy starały się odnaleźć pierwowzór Mickiewiczowskich Dziadów. Udało się stwierdzić, że choć wiele elementów ma swe źródła w rzeczywistości, cały obrzęd jest autorskim pomysłem poety. Krótko mówiąc, Dziady - takie, jak je opisał Mickiewicz - nigdy nie istniały. Powrót
¹⁸ Przetłumaczony przez Mickiewicza cytat z Hamleta ukazuje nie tylko fascynację młodych romantyków polskich twórczością Szekspira. Przypomnijmy, że inny cytat z Hamleta otwiera programową balladę Mickiewicza - Romantyczność. To nie jest przypadkowa zbieżność. Motto do Dziadów wileńsko-kowieńskich świadczy, że jest to kolejny po Romantyczności utwór programowy, tworzący podstawy romantycznego światopoglądu i polemizujący z klasykami. Powrót
¹⁹ Truna - trumna. Powrót
²⁰ Całun - czarna tkanina do przykrycia zwłok i trumny. Powrót
²¹ Wyobrażenia gromady na temat duchów łączą elementy chrześcijańskie (czyściec) z pogańskimi (duchy wody, ognia, powietrza, ziemi). Dusze pokutujące bytują na tym świecie, potrzebują pokarmu oraz modlitwy i jałmużny. Powrót
²² Czyli - czy też. Powrót
²³ Kądziel - garść lnu, konopi lub wełny przygotowana do przędzenia. Powrót
²⁴ w scenie 9 części III Dziadów dał Mickiewicz komentarz całego obrzędu. W owym fragmencie GUŚLARZ wyjaśnia Pasterce znaczenie i nazwy poszczególnych czynności magicznych. Jego słowa są źródłem objaśnień zamieszczonych w niniejszym wydaniu. Powrót
²⁵ ...wietrznym błądzi szlakiem - duchy lekkie, winne najlżejszych grzechów, bytują ponad ziemią, w powietrzu. Powrót
²⁶ Cerkiew - świątynia prawosławna; obrzęd odbywa się wśród ludności prawosławnej. Powrót
²⁷ Raj należy tu rozumieć jako przedsionek nieba. Powrót
²⁸ ...na oboim ramieniu - na obu ramionach. Powrót
²⁹ Można zdziwić się, dlaczego dzieci-aniołki dręczy "nuda i trwoga", skoro z opisu wynika, że ich obecne istnienie usłane jest różami. Wszystko wyjaśniają następne słowa:
Ach, mamo, dla twoich dziatek
Zamknięta do nieba droga!
Ich los jest nieustalony, byt niejasny, przyszłość - niepewna. Nie wiedzą, czy uzyskają zbawienie wieczne, czy też do końca świata będą się błąkać w powietrznych przestworzach. Powrót
³⁰ Chwała - tu: pochwała (Boga), modlitwa. Powrót
³¹ Łakotki - łakocie, słodycze. Powrót
³² Caca - cacy, dobrze. Powrót
³³ Chrusty - faworki. Powrót
³⁴ Kolejny przykład połączenia elementów pogańskich ("Nie chcecie jadła, napoju...") z chrześcijańskimi (odpędzanie duchów znakiem Krzyża i Trójcy Świętej). Powrót
³⁵ a kysz! - okrzyk odpędzający. Powrót

N A G Ó R Ę

Darmowy hosting zapewnia PRV.PL